متن تركي عهدنامه فين كن اشتاين



مئهران باهارلي















معاهده فين كن اشتاين در چهارم مي سال ١٨٠٧ (٢٥ صفر ١٢٢٢ قمري، ١١٨٦ شمسي) در اردوي نظامي امپراتور فرانسه در فين كن اشتاين (پروسيا-شرق لهستان) عقد شده است. اين عهدنامه كه در ١٦ ماده تنظيم گرديده منجر به ايجاد اتحادي دفاعي بين امپراتور فرانسه ناپلئون (١٧٦٩-١٨٢١) و پادشاه دولت تركي آزربايجاني قاجار فتحعليشاه (١٧٧١-١٨٣٤) شد. يكي از مهمترين نتايج امضا اين عهدنامه ايجاد ارتش مدرن دولت تركي آزربايجان قاجار بود. فتحعليشاه بعد از آن كه عهد نامه فين كن اشتاين را امضاء كرد، عسگر خان افشار ارومي، دولتمرد ترك و آزربايجاني را به نمايندگي سياسي دولت تركي آزربايجانيي قاجار به دربار ناپلئون امپراتور فرانسه فرستاد.



نسخه اي از معاهده فين كن اشتاين به زبان تركي در ميان مجموعه هاي موزه تاريخ فرانسه وجود دارد. در زير بازنويسي متن اين نسخه با الفباي فونئتيك معاصر تركي-عربي و تركي-لاتيني آورده مي شود. مئهران باهارلي



فين كئن ايشتاين آنلاشماسي



فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي جنابلاري و ايران شاه-ي ساعاده‌تگاه جنابلا‌ري ايتتيحاد عهدنامه.سي ايله محه‌ببه‌تين بنالاري.ني مثبوت ائتمه‌سينه خاهيش ائديب، بنا ان علئيه روخصه‌ت-ي كاميله ايله روخصه‌تگوزارلار تعيين ائديب. يعني:



-فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي طره‌فينده‌ن دئوله‌تين وزيري و سركاتيب-ي اعظه‌م، چله‌نك-ي هومايون ايله و باوير و باد دئوله‌تله‌ري نيشانلاري ايله موشه‌رره‌ف اولان موسيو رئ هوك بئرنار ماره نام مامور؛



-و ايران شاه-ي صاحيب-ي دستگاه و ساعاده‌تگاه طره‌فله‌رينده‌ن سفير-ي بي نظير-ي عالي جاه و رفعه‌تگاه ميرزا محه‌ممه‌د ريضا خان قزوين شهرينين ناظيري و محه‌ممه‌د علي ميرزا حضره‌تله‌رين.ين وزيري و موشار ايله‌يها روخصه‌تنامه‌له‌رين.ي تبديل ائيله‌ديكده‌ن سونرا ادنا.دا مشروح اولان مادده‌له‌ري ربط ائتميشله‌ر:



مادده ١



فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي جنابلاري و ايران شاه-ي ساعاده‌تله‌ري مابئينينده صولح و محه‌ببه‌ت و ايتتيحاد اينشاآللاه تاعالا موسته‌دام اولسون.



مادده ٢



فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي جنابلاري ايران شاه.ي جنابلارين.ين دئوله‌تينده اولان مولكله‌رين حراسه‌تينه كفيلدير.



مادده ٣



گورجوستان ايقليمي.نين حلاله‌ن ايران شاهين.ين مولكو اولدوغونو فيرانسا ايمپاراتورو و ايتاليا پادشاه.ين.ا موشه‌خخه‌ص و معلومدور.



مادده ٤



فيرانسه ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي روسيا دئوله‌تي.ني گورجوستاندان ايخراجا و بوتون ايران خاكيندان ايخراج و تركينه مجبور ائيله‌مه‌له‌ري اوچون و موسته‌قبه‌ل عهدنامه‌ده ايشبو شرطين مخصوص تضميني اوچون تمامه‌ن و كولل.ه‌ن جهد ائده‌ره‌م دئيه، تعه‌ههود ائيله‌يير چونكو بو مادده داييمه‌ن ايمپاراتور-ي موشارايله جنابلارينين دئوله‌ت ايشله‌رينده و عالي هيممه‌تينده‌دير



مادده ٥



فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه.ي طره‌فله‌رينده‌ن بير سفير-ي روخصه‌تگوزار-ي موته‌عه‌ييين، ايران شاهين.ين در-ي ساعاده‌تينده موقيم اولسون.



مادده ٦



ايران پادشاه.ي جنابلارين.ين پيياده عساكيريني و توپلاريني و قالالاريني فيره‌نك معريفه‌تي اوزره تعليم و ترتيبينه ايشتيياقي.ني بيلديريب، فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاه جنابلاري بونا بناان توپ-ي سفه‌رييه و حربلي توفه‌نك شاه طره‌فينده لازيم اولان نه قده‌ر مطلوب اولورسا ايرسالينا تعه‌ههود ائيله‌يير؛ و بو سيلاحلارين قييمه‌تي فيره‌نگيستان قييمه‌تيله مدفوع اولونا.



مادده ٧



ايران دئوله‌تينين قالالاري.ني فيره‌نگ عاده‌تي اوزره تحصين و توپخانالاري.ني ترتيب و پيياده عسكه‌ري.ني تعليم ائتمه‌ك اوچون توپچو و موهه‌نديس و تعليمچي مؤعته‌به‌ر اوفيسيياللاريندان ايران پادشاهي جنابلارينا نه ميقدار موناسيب گؤره‌رله‌رسه ايرسال ائتمه‌سينه فيرانسا ايمپاراتور.و و ايتاليا پادشاهي تعه‌ههود ائده‌ر.



مادده ٨



ايران پادشاهي كندي طره‌فينده‌ن اينگيلته‌ره‌ ايله هر وجهيله موكاتيبه و موراسيله.ني قطع ائيله‌مه‌سينه؛ و حاله‌ن مذكور طاييفه‌يه سفه‌ر آچماسينا و دوشمه‌نليك اوزره حره‌كه‌ت ائتمه‌سينه تعه‌ههود ائيله‌ييب. بناان علئيه مرسول اولان شاهين سفيري روجوعونا امر اولونا. اينگيليز كونپانيا.سي طره‌فينده‌ن ايراندا و بنده‌رله‌رينده موقيم اولان باليوسلاري و سايير ووكه‌لاسي ايقامه‌تله‌رينده‌ن في الحال مردود اولا. و اينگيليز ماللاري و متاعلاري.ني ضبط ائتمه‌سينه و تيجاره‌تله‌ري برره‌ن و بحره‌ن قطع ائتمه‌سينه پادشاهانه فرمان اولونا. و بو سفه‌رين وقتينده اينگيلته‌ره طره‌فينده‌ن سفاره‌ت اوچون و يا خود ديگه‌ر باهاناسييلا گله‌ني مردود اولا.



مادده ٩



في الموسته‌قبه‌ل اگه‌ر روسيا و اينگيليز دئوله‌تله‌ري ايران و فيرانسا دئوله‌تله‌ري اوزه‌رينه ايتتيفاق ائده‌رله‌ر ايسه، فيرانسا و ايران دئوله‌تله‌ري دخي ايتتيفاق و ايتتيحاد اوزره اولسونلار. ايشبو ايكي دئوله‌تله‌رين بيريسينين طره‌فينده‌ن عداوه‌ت ظوهور ائده‌رسه، اول بيرينه رسمه‌ن خبه‌ر و دئندييي گيبي دوشمه‌ن اوزه‌رينه حره‌كه‌ت اولونا. او اثنادا اعلا ماده‌ده شرح اولونان وجهيله عمه‌ل اولونا.



مادده ١٠



ايران پادشاه.ي افقان طاييفه‌سيله و سايير قندهار طاييفه‌له‌ر.ي ايله ايتتيفاق ائديب و ممله‌كه‌تله‌رينده‌ن عوبورو موشه‌خخه‌ص اولدوغوندا هنديستاندا اينگيليزين يدينده اولان ممله‌كه‌تله‌ري تسخير ائتمه‌ك اوچون اينگيليز اوزه‌رينه تمشييه-يي عساكير اولونا.



مادده ١١



اگه‌ر فيرانسيزلارين بير دونانماسي ايران درياسيندا و ايران بنده‌رله‌رينده ظوهور ائده‌رسه، ايقتيضا اوزره اولان تسهيلات و موعاوينه‌ت و محه‌ببه‌ت-ي كاميله ايله مقبول اولسون.



مادده ١٢

هينديستانداكي اينگيليز ممله‌كه‌تله‌رينه هوجوم ائتمه‌ك اوچون قارادان بير لشكه‌ر ايرسال ائتمه‌سي فيرانسا ايمپاراتورون.ون نييه‌تله‌رينده ايسه، ايتتيحاد اوزره ايران پادشاه.ي لشكه‌ر-ي مذكورو كندي توپراغيندان عوبوري وئرسين. ولاكين اؤيله اثنادا موقه‌دده‌مه‌ن ايكي دئوله‌تله‌ر مابئينينده مخصوص عهدنامه مربوط اولونوب و مذكور عهدنامه‌ده نه راهيني موته‌وه‌ججيه اولاجاقلاري و نه وجه ايله ذخايير و مراحيلات اوچون تداروك گؤرونه‌جه‌كله‌ري و نه ميقدار ايران عسكه‌رينده‌ن برابه‌ر ايرسال.ين ايران دئوله‌تينه موناسيب اولاجاقلاري بو مذكور عهدنامه‌ده تفصيله‌ن مشروح اولسون.



مادده ١٣



بوندان اعلاكي مادده‌له‌رين موجيبينجه، ياخود دونانمالاره و ياخود عسكه‌رله‌ره هر شئي كي وئره‌رله‌رسه، ايران اهلينه گيبي قييمه‌تي و باهاسي ايله وئريلسين.



مادده ١٤



بوندان اعلا اونونجو مادده‌سينده مذكور اولان شرطله‌ري فيرانسا دئوله‌تينه موشه‌خخه‌ص اولسون. بناان علئيه نه اينگيلته‌ره و نه روسيا دئوله‌تله‌رينه ايشبو شرطله‌ر هئچ بير يئرده مربوط اولماسين.



مادده ١٥



توججار.ين اومورلاري اوچون و دئوله‌تين اينتيفاعي اوچون تيجاره‌ته موته‌عه‌لليق بير عهدنامه تئهراندا مربوط اولسون.



مادده ١٦



اينشاآللاه تاعالا ايشبو عهدنامه-يي هومايونون ريضانامه‌له‌ري ايشبو تاريخ دؤرت آيدان سونرا تئهراندا تبديل اولونا.



موحه‌رره‌ن ايمپاراتور-ي اعظه‌مين اوردوسوندا فنكستن نام في صفه‌ر ١٢٢٢



Finkenstein Anlaşması



Fıransa imparatoru və İtalya padişahı cənabları və İran şah-i saadətgah cənabları ittihad əhdnâməsi ilə məhəbbətin bənalarını məsbut etməsinə xâhiş edib, bənaənəleyh rüxsət-i kâmilə ilə rüxsətgüzarlar tə’yin edib, yə’ni:



Fıransa imparatoru və İtalya padşahı tərəfindən devlətin vəziri və sərkâtibi ə’zəm, çələnk-i humayun ilə və Bavir və Bad devlətləri nişanları ilə müşərrəf olan Mösyö Rehük Bernar Mare nâm mə’mur,



Və İran şâh-i sâhibi dəstgah və saadətgah tərəflərindən səfir-i binəzir-i âlicah və rəf’ətgah Mirza Məhəmməd Riza Xan Qəzvin şəhrinin nâziri və Məhəmmədəli Mirza həzrətlərin vəziri və muşar iləyha ruxsətnâmələrini təbdil eylədikdən sonra ədnada məşruh olan maddələri rəbt etmişlər:



Maddə 1

Fıransa imparatoru və İtalya pâdşahı cənabları və İran şâh-i saadətləri mâbeynində sülh və məhəbbət və ittihad inşallah taala müstədam olsun



Maddə 2

Fıransa imparatpru və İtalya pâdşahı cənabları və İran şâhı cənablarının devlətində olan mülklərin hərasətinə kəfildir



Maddə 3

Gürcüstan iqliminin həlalən İran şâhının mülkü olduğunu Fıransa imparatoru və İtalya pâdşahına müşəxxəs və mə’lumdur



Maddə 4

Fıransa imparatoru və İtalya pâdşahı Rusya devlətini Gürcüstandan ixraca və bütün İran xâkından ixrac və tərkinə məcbur eyləmələri üçün və müstəqbəl əhdnâmədə işbu şərtin məxsus təzmini üçün təmamən və küllən cəhd edərəm deyə, təəhhüd eyləyir çünkü bu maddə dâiymən imparator-i muşarileyhə cənablarının devlət işlərində və âli himmətindədir.



Maddə 5

Fıransa imparatoru və İtalya pâdşahı tərəflərindən bir səfiri rüxsətgüzari mütəəyyin İran şâhının dər-i saadətində müqim olsun.



Maddə 6

İran pâdşahı cənablarının piyadə əsakirini və toplarını və qalalarını Firəng mə’rifəti üzrə tə’lim və tərtibinə iştiyaqını bildirib, Fıransa imparatoru və İtalya pâdşah cənabları buna bənaən top-i səfəriyyə və hərbli tüfəng şah tərəfində lâzim olan nə qədər mətlub olursa irsalına təəhhüd eyləyir və bu silahların qiyməti Firəngistan qiymətilə mədfu oluna



Maddə 7

İran devlətinin qalaları Firəng âdəti üzrə təhsin və topxanaları tərtib və piyadə əskərini tə’lim etmək üçün topçu və mühəndis və tə’limçi mö’təbər ofisiyallarından İran padşahı cənablarına nə miqdar munasib görərlərsə irsal etməsinə Fıransa imparatoru və İtalya padşahı təəhhüd edər.



Maddə 8

İran padşahı kəndi tərəfindən İngiltərə ilə hər vəchilə mukatibə və murasiləni qət eyləməsinə və hâlən məzkur tayifəyə səfər açmasına və düşmənlik üzrə hərəkət etməsinə təhəhhüd eyləyib. bənanənəleyh mərsul olan şâhın səfiri rucuuna əmr oluna. İngiliz konpanyası tərəfindən İranda və bəndərlərində muqim olan balyosları və sayir vukəlası iqamətlərindən filhal mərdud ola. və İngiliz malları və mətalarını zəbt etməsinə və ticarətləri bərrən və bəhrən qət etməsinə padşahanə fərman oluna və bu səfərin vəqtində İngiltərə tərəfindən səfarət üçün vəyaxud digər bahanasıyla gələni mərdud ola.



Maddə 9

Filmüstəqbəl əgər Rusya və İngiliz devlətləri İran və Fıransa devlətləri üzərinə ittifaq edərlər isə Fıransa və İran devlətləri dəxi ittifaq vı ittihad üzrə olsunlar. İşbu iki devlətlərin birisinin tərəfindən ədavət zuhur edərsə ol birinə rəsmən xəbər və dendiyi gibi düşmən üzərinə hərəkət oluna, o əsnada ə’la maddədə şərh olunan vəchilə əməl oluna.



Maddə 10

İran padşahı Əfqan tâyifəsilə və sâyir Qəndhar tayifələri ilə ittifaq edib və məmləkətlərindən ubur və muşəxxəs olduğunda Hindistanda İngilizlərin yədində olan məmləkətləri təsxir etmək üçün İngiliz üzərinə təmşiyə-yi əsakir oluna.



Maddə 11

Əgər Fıransızların bir donanması İran dəryasında və İran bəndərlərində zuhur edərsə iqtiza üzrə olan təshilat və muavinət və məhəbbət-i kâmilə ilə məqbul olsun



Maddə 12

Hindistandakı İngiliz məmləkətlərinə hucum etmək üçün qaradan bir ləşkər irsal etməsi Fıransa imparatorunun niyyətlərində isə, ittihad üzrə İran padşahı ləşkər-i məzkuru kəndi toprağından uburi versin. vəlakin öylə əsnadə muqəddəmən iki devlətlər mâbeynində məxsus əhdnâmə mərbut olunub və məzkur əhdnâmədə nə rahini mütəvəccih olacaqları və nə vəch ilə zəxayir və mərahilat üçün tədarük görünəcəkləri və nə miqdar İran əskərindən bərabər irsalın İran devlətinə munasib olacaqları bu məzkur əhdnâmədə təfsilən məşruh olsun.



Maddə 13

Bundan ə’lakı maddələrin movcibincə yaxud donanmalara vəyaxud əskərlərə hər şey ki verərlərsə İran əhlinə gibi qiyməti və bahası ilə verilsin





Maddə 14

Bundan ə’la onuncu maddəsində məzkur olan şərtləri Fıransa devlətinə muşəxxəs olsun. Bənaənəleyh nə İngiltərə və nə Rusya devlətlərinə işbu şərtlər heç bir yerdə mərbut olmasın



Maddə 15

Tüccarın umurları üçün və devlətin intifaı üçün ticarətə mütəəlliq bir əhdnâmə Tehranda mərbut olsun.



Maddə 16

İnşallah taala işbu əhdnâmə-yi humayunun rizanâmələri işbu târix dört aydan sonra Tehranda təbdil oluna.



Muhərrən İmparator-i ə’zəmin ordusunda Finkestən nam fi səfər 1222





مشخصات منبع:



The collections of the Museum of the History of France

- AE/III/54/b -

Great record documents the history of France; Anthology

No record 03,700

Museum Fund

Series iron chest and Museum, Museum of foreign documents

Cote AE/III/54/a

Quote original AF / IV / 1702/1er folder / parts 1 and 2

1807/05/04 Document dates

There was another reason for Reza Shah to hate the Turks. The previous dynasty (Gajar) was a Turkic dynasty

Golnaz A. Jafari

Many thanks to Dr. Nazmi Afshar and his researches in clarification of the history!
-----------------

If you take a look at the history prior to pahlavi dynasty, the main reason to the establishment of pahlavi dystasty is quite apparent. In 1828, after a long struggle and war with Russia, Azerbaijan was divided and north of the Araz River, now the Republic of Azerbaijan was taken over by Russia. After, the First World War... See More, this part of Middle East was the center of ongoing struggles and fights. Leaders of France, Ottoman Empire and Russia individually and collectively were discussing and negotiating the possibility of invading India which then was a British colony. England, fearing such act, was well aware that just two centuries before, under Nader Afshar (founder of Afshar dynasty), Iran had invaded India. England’s desire was to turn Iran to a defending wall against the desires of those who wished to invade India. REZA SHAH WAS THE PRODUCTION OF THIS NEED AND NECESSITIY. General Ironside( which you can Google it online) of England met with Reza Shah, in Gazveen.at this meeting he had two requests from his new agent, Reza Shah.The most important request was to never give a chance to Azerbaijan to lead the country. why?because during the period of British colonialism, Azerbaijan had always been the leading force of national resistance, such as resistance against the granting of the country’s railroad rights to England and etc.

Shortly after the coup 1921 he called his dynasty the pahlavi dynasty which he aimed to relate himself to the pre-Islam Sassanid Kingdom. He declared war against everybody that was not of Persian ethnicity, directly targeting Azerbaijanis and other Turks living in Iran. Reza Shah, using people... See More’s dream for peace and security, centralized all authorities and called the nation Iran (land of Arian).Trying to find easy escape goats for the country’s shortcomings, he focused on both Islam and Turks as his targets. targeting Azerbaijanis and other Turkic ethnicities was prejudice, racism, discrimination and inhumane.

Very soon, all the power hungry statesmen were incited to promote ancient Persian pride, and superior “Arian... See More” race, and to blame everything on Non-Arians. They raged massive propaganda against Azerbaijanis and other ethnic minorities such as the Kurds, Arabs, Lors, and Balouchs etc. Changing and twisting history, creating a false sense of ethnic/race pride, and fuelling the flame of hatred, he created clubs, associations, and institutions to prove that in this haven of Arian Nation; Non-Arians were the cause of all economic and societal problems.

By the end of the 19th century, when the constitution was being drafted, Farsi was named the “common” language and the preservation and promotion of other language was strongly suggested. Reza Shah changed the “common” language to the “official language”, ignoring rights of all non-Farsi speakers, which account for 65% of the population.

There was another reason for Reza Shah to hate the Turks. The previous dynasty (Gajar) was a Turkic dynasty, and all the well-known politicians were from the Gajar dynasty. This list included men such as Doctor Mossaddeq who had the courage to resist Reza Shah. Reza Shah without any education, and political experience was naturally feeling threatened.

He also was so inspired by Hitler that he even dressed like him. He could not cause the devastations of the Nazis but he would do all he could to cause an ethnic, linguistic and cultural eradication. He destroyed the economy of Azerbaijan, tried to destroy the people’s identity, culture and worse of all, their language

ناصرالدين‌ شاهين‌ توركجه‌شعرلريندن‌

رضا همراز
E.mail:r_hamraz@yahoo.com

هامي‌ميز بيليريك‌ كي‌، محمد شاهين ‌اوغلو، ناصرالدين‌ شاه‌، قاجار سلسله‌سينين ‌دوردونجو شاهلاريندان‌ ايدي‌ كي‌، 1247 ينجي‌ ايلينين‌ صفر آيي‌ آلتي‌ سيندا تاريخ‌ بويلو، اوجا و قوجا تبريزده‌ دوغرولوب‌ و 17 ياشار شاهليق‌ عرفه‌سينه‌ ال‌ تاپميشدير. دئدييميز كيمي‌، ناصرالدين‌ شاه‌ 1264 ده‌ (ذيقعده ‌ايي‌نين‌ 23 اونجو گونونده‌) تهراندا رسمي ‌اولاراق‌ شاهليق‌ تختينه‌ اوتوردو. اونون ‌حاقيندا بو گونه‌ كيمي‌ اونلار كيتاب‌ و يوزلر مقاله‌ يازيليب ‌كي‌، دئمك‌ ياشايشينين‌ بيرجه‌ قارانليق‌ حيصه‌سي‌ قالماميشدير، قالسا دا، چوخ‌ آز قالميش‌دير. ناصرالدين‌ شاه‌ 49 ايل ‌سلطنت‌ سوردوكده‌، اللينجي‌ ايلينجي‌ ايلينين‌ سلطنتين‌ طنطنه‌لي‌ كئچيرمك‌ اوچون‌ هر يئري ‌بزه‌نديريب‌ و اوزون‌ جشن‌ گونلرينه‌ حاضيرلايردي‌ كي‌، كرمانلي‌ ميرزه‌ رضانين‌ الي ‌ايله‌ شاه‌ عبدالعظيم‌ده‌ گولله‌له‌نيب‌ و نهايت‌ الين ‌دونيادان‌ اوزوب‌ و اوغلو مظفرالدين‌ شاه‌ اونون‌ يئرينده‌ اوتوروب‌ و بير ايل‌ د‌ن‌ سونرا شانلي ‌مشروطه‌ فرماني‌ همين‌ شاهين‌ الي‌ ايله ‌ايمضالاندي‌.
بيزيم‌ فيكيريميزجه‌ ناصرالدين‌ شاهين ‌ياشاييشينين‌ ان‌ قارانليق‌ حيصه‌سي‌ اونون ‌ادبي‌ چاليشمالاري‌دير. شايد بو گونه‌ قده‌ر اونون‌ شاعيرلييندن‌ و پوئزياسينا داير ائله ‌بير آغيز يانديران‌ سوز-صحبت‌ مطبوعات ‌دونياسيندا گئتمه‌ميشدير. حالبوكي‌، او يوكسك ‌درجه‌ده‌ شاعيرليك‌ استعدادينا ماليك‌ ايدي‌ و فارسجا-توركجه‌ شعرلريندن‌ اورنك‌لر الده‌دير.
اونون‌ :
رفتم‌ به‌ كربلا به‌ سر قبر هر شهيدي‌
ديدم‌ كه‌ تربت‌ شهدا مشك‌ و عنبر است‌
پرسيدم‌ از كسي‌ سببش‌ را به‌ گريه‌ گفت‌
كه‌ پايين‌ قبر حسين‌ (ع‌) قبر اكبر است‌
شعري‌ هله‌ ده‌ ياس‌ توره‌نلرينده ‌اوخونار. اونون‌ فارسجا ديوانين‌ حسن ‌گول‌ محمدي‌ چاپ‌ عرفه‌سينه‌ چاتديرميشدير، لاكين‌ توركجه‌ شعرلريندن‌ بيرجه‌ بيت ‌ده‌ او شعر توپلوسونا نه‌ ايسه‌ داخيل‌ ائديلمه‌ميشدير .من‌ هله‌ نئچه‌ ايل‌لر قاباق‌ بير توركجه‌ شعر ايله ‌تانيش‌ ايديم‌ و دئمك‌ ائشيدميشديم‌. آمما اونون‌ سويله‌يه‌نين‌ كيم‌ اولدوغون‌ بيلمزديم‌.
داها سونرالار تورك‌ دونياسينين ‌اويوندويو رحمتلي‌ پروقسور محمدتقي ‌زهتابي‌نين‌ ياس‌ تورنيندن‌ قاييداركن‌ مرثيه‌ شاعيريميز حاج‌ علي‌آقا حسين‌زاده‌ همين ‌شعرين‌ بير قسمين‌ منيم‌ اوچون‌ اوخويوب‌ و شعرلري‌ ناصرالدين‌ شاهدان‌ بيلدي‌. من‌ بو ايشي‌ حاللاجلاماق‌ اوچون‌ يئره‌ باش‌ ووردوم ‌آمما نتيجه‌ آلانماديم‌. تا شهريميزين‌ عاليمي‌ و اديبي‌ اوستاد حاج‌ موسي‌ هريسي‌نژاد ايله ‌گوروشوب‌ دانيشاندا ناصرالدين‌ شاهين ‌توركجه‌ شعرلريندن‌ خبر آلديم‌. اونلار منه ‌همين‌ شعري‌ اوخويوب‌ و داها سونرا منيم ‌اوچون‌ يازديقلاري‌ بير مكتوبدا بئله‌ قئيدلري ‌اولموشدو: «... رحمتلي‌، ملاعلي ‌روضه‌خوان ‌هريسي‌ بو شعرلرين‌ نسبتيني‌ وئريب‌ مرحوم ‌ناصرالدين‌ شاها. منبرده‌ هي‌ اوخوردو. قولاق ‌وسيله‌سيله‌ او مرحومدان‌ حفظيمده‌دير...»اوستاد هريسي‌نين‌ سوزلرينه‌ قوت‌ بونو دا ارتيرماق‌ هئچ ‌ده‌ يئرسيز اولماز كي‌، آشاغيدا تقديم‌ ائده‌جه‌ييميز شعرله‌، اونجه ‌اوخودوغوموز فارسجا شعرين‌ بير سيرا سبك‌شناسي‌ علاقه‌لري‌ و ياخين‌ليقلاري ‌گورونور. هر حالدا بو سيز بو دا ناصرالدين ‌شاهين‌ بير توركجه‌ نووحه‌سي‌. گون‌ اولسون ‌باشقا شعرلرين ‌ده‌ الده‌ ائده‌بيله‌ك‌. انشاءا...

قويدوم‌ قدم‌ امام‌ حسينين‌ رواقينا
دوشدوكونول‌ طواف‌ ائيله‌مك‌ اشتياقينا
اوپدوم‌ حرم‌ حريميني،‌ قبرين‌ قوجاقلاديم
‌گوردوم‌ حسين ‌اصغرين‌ آلميش‌ قوجاقينا
هرده‌ن‌ بوغازينين ‌ياراسيندان‌ قانين‌ سيلير
هرده‌ن‌ قويور دوداغيني‌ عطشان‌ دوداقينا
قبر علي‌ّ اكبري‌ پايين‌ پاييده‌
گوردوم‌ كي‌ قونچه‌ تك‌ آسيليب‌گول‌ بوداقينا
دربان‌ او بارگاه‌ده‌ قبر حبيب ‌ايدي
يئتميش‌ ايكي‌ غريب‌ شهيدين‌ رواقينا
هر قبر صاحبين‌ سوروشودوم‌ كي‌ كيمدي‌ بو؟
اخلاص‌ ايله‌ قويام‌ اوزومو تا آياقينا
ناگاه‌ اوجالدي‌ حضرت‌ عباس‌ نعره‌سي
كاي‌ نابلد دخيل‌ زيارت‌ سياقينا
من‌ هر شهيدده‌ن ‌ياخينام‌ آغلايان‌ گوزه
سقّا اولان‌ هميشه‌ گئده‌ر سو سوراقينا

گورندويو كيمي‌ شعر ناقص‌ نظره‌ گلير. آنجاق‌، هله‌ليك‌ بو قده‌ره‌ كفايت‌ لنديك‌ و شعره‌ ال‌ ويرمادان‌ اولدوغو كيمي‌ ثبت‌ ائتديك‌. يازيميزين‌ سونوندا اوستاد هريسي‌دن‌ اوز تشكر و منت‌دارليغيميزي‌ بيلديره‌ره‌ك‌، ادب‌ سئوه‌رلريميزد‌ن‌ رجاء ائديريك‌ ناصرالدين ‌شاهين‌ باشقا توركجه‌ شعرلري‌ اللرينده‌ وارسا، ادبياتيميزلا ماراقلانانلاردان‌ اسيرگه‌مسينلر.

آقاسی از طایفة بَیاتِ ایرْوان، سیاستمدار و صدراعظم دولت ایران

آقاسی از طایفة بَیاتِ ایرْوان، سیاستمدار و صدراعظم دولت ایران


آقاسی، حاجی‎میرزاعباس، پسر میرزامسلم (1198-1265ق/1784-1849م) از طایفة بَیاتِ ایرْوان، سیاستمدار و صدراعظم دولت ایران (1251-1264ق/1835-1848م) در روزگار محمدشاه قاجار (1250-1264ق/1834-1848م).

سالهای نخست زندگی: میرزاعباس در ایروان زاده شد و دوران کودکی و نوجوانی را نزد پدر خود که از علمای ایروان بود سپری کرد. از چگونگی احوال او در این دوره آگاهی چندانی در دست نیست. میرزاعباس در 14 سالگی همراه پدر به عتبات رفت و در زمرة شاگردان ملاعبدالصمد همدانی ملقب به فخرالدین (سعادت نوری، 9)، دانشمند و صوفی نامدار آن روزگار درآمد و به آموختن فقه و اصول و بخشی از حکمت و علوم غریبه و نیز نجات و ریاپیات و طی مراحل سلوک پرداخت و به حلقة مریدان خاص او پیوست و تا یورش وهّابیان به کربلا (1216ق/1801م) که ملاعبدالصمد کشته شد، در آن دیار مقیم بود، سپس خانوادة استاد و مرشد خویش را به همدان آورد و خود در جامة درویشان به اذربایجان رفت (اعتمادالسّلطنه، صدرالتواریخ، 154). مدتی بعد (1225ق/1810م)، به مکه رفت و سپس به تبریز وارد شد و به خدمت میرزابزرگ قائم‎مقام اول وزیر عباس‎میرزا نایب‎السلطنه راه یافت و به تعلیم میرزاموسی پسر قائم‎مقام پرداخت. زندگی او از آن وقت که از عتبات به ایران بازگشت، تا آنگاه که به مکه رفت، به درستی دانسته نیست. هدایت (10/167) معتقد است که او در این روزگار مشغول تحصیل دانش بوده است. برخی معتقدند (سعادت نوری، 20) که پس از بازگشت از عتبات به خدمت میرزابزرگ راه یافت و مدتی پس از آن به مکه رفت. او توسط میرزابزرگ با دربار نایب‎السلطنه ارتباط یافت؛ به تعلیم فرزندش محمدمیرزا (محمدشاه غازی) مشغول شد و به تلقین مشرب صوفیانة خود به او پرداخت. دم گرم او در محمدمیرزا گرفت و پیوند مراد و مریدی میان انان پدید امد. که تا پایان زندگی محمدشاه پابرجا بود.

ورود به جهان سیاست: پیوند نزدیکی که از این راه میان «حاجی» (که معاصرانش او را چنین یاد می‎کردند) و محمدمیرزا برقرار شد، نخستین و مهمترین علت وزارت آقاسی است. نکته‎ای دیگر که تقریباً همة مورخان از آن یاد کرده‎اند، آن است که حاجی به محمدمیرزا خبر داد که در آینده به سلطنت خواهد رسید (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 155؛ همو، خلسه، 30). این معنی در آن وقت که عباس‎میرزا زنده بود و پسران بسیار داشت، شگفت می‎نمود. به همین دلیل برخی معتقدند که وی به همة پسران عباس‎میرزا چنین وعده‎ای داده بوده است (گراند واتسون، 198) تا در هر صورت آیندة خویش را تضمین کرده باشد، خاصه آنکه گفته‎اند از محمدمیرزا وعدة صدارت گرفت (هدایت، 10/168). بنابراین شگفت نیست که محمدشاه، حاجی را که «قطبِ مُلْکِ شریعت» می‎دانست (سپهر، 2/242)، پس از قتل میرزاابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی (صفر 1251ق/ژوئن 1835م) که گویا حاجی نیز در آن دست داشته است، به وزارت برگزید.

وزارت: وزارت میرزاآقاسی با شیوع بیماری وبا در تهران و خروج محمّدشاه از این شهر آغاز گشت. حاجی پس از تصدی این مقام (1251ق/1835م) به سرعت و با کمک شاه، مدّعیان وزارت را تار و مار کرد، ازجمله، اللّهیارخان آصف‎الدوله را که در روزگار فتحعلی‎شاه یک چند صدارت داشت به خراسان، و آقاخان محلّاتی را به کرمان فرستاد و منوچهرخان معتمدالدوله را روانة اصفهان و لرستان و خوزستان کرد (هدایت، 10/169). سپهر (2/241) حبس و تبعید شاهادگان و مدعیان وزارت را پیش از صدات حاجی می‎داند. حاجی به رغم تلاشهای بسیارش در راه رسیدن به وزارت و تحکیم خود در این مقام، «زشت می‎دانست که کسی او را وزیر خطاب کند یا صدراعظم خواند». او همواره می‎گفت که آمدن محمدخان زَنْگِنه را از آذربایجان انتظار می‎کشد تا زمام امور را به دست او سپارد (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 161)؛ و از این‎رو «پشت مَناشیر پادشاه را چنانکه قانون وزیران است، خاتم نمی‎نهاد»، اما چون محمدخان وارد تهران شد، حاجی از تفویض صدات به او خودداری کرد و گفت: او را «از بهر آن آوردم که حشمت او از نظرها محو شود و دیگر کس به طمع و طلب وزارت او ننشیند» (سپهر، 2/247). از آن پس حاجی را «شخص اول مملکت» نامیدند و او «ایت لقب را پسنده داشت» (همو، 2/234). محمدشاه نیز که او را نه به چشم صدارت بل به چشم ولی و مراد خود می‎نگریست و از آن گذشته همیشه از بیماری در رنج بود، یکسره از کارها دست کشید و همه را به وی واگذاشت، خاصه که حاجی در تبریز او را چنان تربیت کرده بود که چون زاهدان رفتار می‎کرد و از امور دنیوی اعراض می‎داشت. حاجی اندکی بعد با عزت‎نساء دختر فتحعلی‎شاه و عمة محمدشاه و همسر پیشین موسی‎خان برادرزادة فتحعلی‎شاه ازدواج کرد. او که از شرایط ملکداری بی‎اطلاع بود و خود به این معنی اعتراف داشت (خان‎ملک ساسانی، 2/113)، میرزاشفیع آشتیانی صاحبدیوان را در حل و عقد امور ا خود انباز کرد (سپهر، 2/242).

سیاست داخلی: حاجی چون از قائم‎مقام خوشدل نبود کسانی را که وی از کارها عزل کرده بود، دوباره برکشید و به خود نزدیک کرد. ازجمله میرزاابوالحسن‎خان شیرازی وزیر خارجة فتحعلی‎شاه را که از بیم قائم‎مقام به جهت ارتباطش با انگلیس و کوشش برای به سلنت نشاندن ظلّ‎السلطان، در حضرت عبدالعظیم پناهنده شده بود، به تهران خواند و در نمیان مقربان درگاه منخرط ساخت». در روزگار صدارت او فتنة باب رخ داد و منوچهرخان معتمدالدوله، مدعی صدارت، این فتنه را تقویت کرد. هم در آن روزگار حسن‎خان سالار پسر آصف‎الدوله در خراسان و میرزاآقاخان محلاتی در کرمان و بلوچستان سر به شورش برداشتند.

حاجی به کار صنعت و کشاورزی علاقه داشت، اما در هیچیک از این 2 مورد موفقیت چندان نصیبش نشد. «کتابچة املاک» آقاسی سندی است گویای علاقة وافر او به امر کشاورزی و احیای زمینهای بایر (افشار، 231). گفته شده است که هدف وی از این اقدامت بیش از آنکه متوجه منافع مردم باشد، ثروتمندتر کردن خود و اشراف روزگار بوده است (آوری، 120). علاوه بر حفر کاریزها برای رونق کشاورزی، طرح برگرداندن روخانة کرج به تهران را برای تأمین آب پایتخت، برنامه‎ریزی kرد و کشت درخت توت را برای پرورش کرم ابریشم رونق داد و قورخانه را برای صنایع توپ‎ریزی و اسلحه‎ریزی دایر ساخت. از جمله کارهای نیک او ممنوع کردن شکنجه و ضرب و شتم (طی فرمان ربیع‎الثانی 1262ق/آوریل 1846م) بود. او در زمینه‎های فرهنگی هم کوششهایی داشت. از نامة مشیرالدوله سفیر ایران در دولت عثمانی برمی‎آید (سعادت نوری، 113) که وی تعداد 50 تن از ایرانیان را برای «تحصیل صنعت» روانة مصر کرده بود. آنگاه از مسیو گیزو وزیر امور خارجة فرانسه خواست تعدادی صنعتگر به ایران فرستد. سپس به پیشنهاد گیزو بنا شد 20 تن از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون به فرانسه روند که حاجی با آن مخالفت کرد (خان‎ملک ساسانی، 2/126). همو، محمدحسن‎بیک افشار را برای یادگیری بلورسازی و قندریزی به روسیه فرستاد. در روزگار صدارت او نخستین روزنامه در ایران توسط میرزاصالح شیرازی منتشر شد (محرم 1253ق/آوریل 1837م)، ولی 2 سال بیشتر دوام نیافت (اقبال، 142؛ آدمیت، 369). وضع خزانة مملکت در ایام او مختل بود و خرج و دخل توازنی نداشت. به گفتة سپهر (3/26) خزانه را «چنان بذل کرد به تیول و سیورغال و اکرام مردم که هر سال 2 کرور تومان خرج ایران از دخل آن بر زیادت بود». او پول خزانه را به حقوق درباریان و افراد خانوادة شاه و مستمری امرا و درباریان و افراد خانوادة شاه و مستمری امرا و درباران اختصاص داد و برای بقیة مطالبات، براتهایی در وجه حکام ولایات صادر می‎کرد که اغلب وصول نمی‎شد و همین براتها بود که روزگار امیرکبیر، عمده بدهکاری دولت محسوب می‎شد. حتی گفته‎اند که به امرای ارتش، مواجب افواجی را می‎داد که وجود خارجی نداشتند.

سیاست خارجی: حاجی در سیاست خارجی، مانند بیشتر دولتمردان عصر قاجار، به علت اینکه ایران درگیر رقابتهای سخت روس و انگلیس بود، با ناکامی روبه‎رو شد. مهمترین شکست وی، محاصرة هرات توسط ارتش ایران بود. حاجی که از مسایل نظامی هیچ اطلاعی نداشت، در عملیات جنگی دخالت می‎کرد و حتی محاصرة ناقص هرات را که باعث ناکامی ایران شد، خود رهبری کرد و آنگاه که به علت اتمام حجت و اشغال خارک توسط انگلستان، از محاصرة هرات دست کشید و عزم بازگشت کرد، ارتش را بی‎سروسامان به حال خود رها ساخت. سوءتدبیر او در این لشکرکشی و سپس بی‎اعتنایی نسبت به درخواست امیران افغان، که مخالف سیطرة انگلستان بودند (محمود، 2/511)، باعث شد که ایران برای همیشه افغانستان را از دست بدهد. سیاست ناهنجاری که در مذاکذات ارزروم پیرامون اختلاف ارضی میان ایران و عثمانی در پیش گرفت، تا به آن مایه بود که میرزاتقی‎خان (امیرکبیر) نمایندة دولت ایران، گاهی آنچه خود درست تشخیص می‎داد، نه آنچه از تهران ابلاغ می‎شد اجرا می‎کرد. شگفت آن است که میرزاتقی‎خان، فرمانهای دولت متبوع خود را از دست نمایندگان روس و انگلیس دریافت می‎کرد و از این معنی ناله‎ها می‎داشت. گرچه حاجی طی نامه‎ای او را بسیار ستود و از خدماتش بسی تمجید کرد (مکی، 71)، امّا پس از انعقاد عهدنامه (1260ق/1844م) و بازگشت به ایران، با وی درشتیها نمود (خان‎ملک ساسانی، 2/107). برخی گفته‎اند از آن‎رو با میرزاتقی‎خان چنین رفتار می‎کرد که در وجود او قائم‎مقام را می‎دید و از او در اندیشه بود و می‎کوشید او را به کاری گمارد که از عهده برنیاید (نادرمیرزا، 50) یا او را از تهران دور نگاه دارد. هم در آن روزگار سوءسیاست حاجی باعث غارت و ویرانی محمره (1254ق/1838م) و قتل عام کربلا (1260ق/1844م) به وسیلة پاشای بغداد شد (خان‎ملک ساسانی، 2/89-91، به نقل از عبرت‎نامه). در مورد روابط او با روس و انگلیس روایات مختلف و متناقض است. برخی او را صریحاً آلت دست انگلیس می‎دانند (محمود، 2/511؛ خان‎ملک ساسانی، 2/121)، ولی بعضی شواهد تاریخی خلاف آن را می‎رساند. مثلاً وقتی شنید که میرزاآقاخان نوری شبها با لباس دیگرگون از سفارت انگلیس بیرون می‎آید، بی‎درنگ او را به جرم جاسوسی دستگیر کرد و پس از سیاست به تبعید فرستاد (همو، 1/13، 15). نامة تند او به سفارت انگلستان دربارة جاسوسی آقاخان محلاتی و استیضاح سفیر آن کشور در مورد پناه دادن و یاری او نیز خلاف این اتهام را نشان می‎دهد. همچنین گفته‎اند که امتیاز شیلات شمال را به روسها واگذاشت، ولی اینک روشن شده که وی با اجارة آن به روسها مخالف بوده (آدمیت، 409) و مردی آقاسی نام را که در گرگان شیلات را به روسها واگذاشته، به سختی توبیخ کرده است. بنابراین به نظر می‎رسد که حاجی می‎کوشیده سیاست مستقلی در پیش گیرد، ولی سیاست او نسبت به دولتهای بیگانه، متناقض بود. او گاه با آنها ستیز می‎کرد و در مقام دفاع از منافع کشور برمی‎آمد، و گاه «به جهت نیک‎نامی دولت ایران» به قسمی با آنها رفتار می‎کرد که از کردار او آزرده نشوند. گاه برخلاف تمایل روس و انگلیس با دولت فرانسه عهدنامة دوستی و بازرگانی می‎بست و می‎کوشید روس و انگلیس از آن آگاه نشوند، و آنگاه که موضوع آشکار می‎شد، به صراحت به تکذیب آن می‎پرداخت.

سیرت و اخلاق، حاج‎میرزاآقاسی از آن کسانی است که عقاید مخالف در حق او بسیار ابراز شده است. اعتمادالسلطنه (با آنکه آقاسی با پدرش حاج‎علی‎خان فراش‎باشی ـ قاتل امیرکبیر ـ میانة خوبی نداشته) در وصف او می‎گوید: «شرح نیکمردی و بزرگواری و حق‎پرستی او مستلزم تألیف کتابی جداگانه خواهد بود»، اما در جایی دیگر از بدزبانی و درشتخویی او سخنها دارد. آقامهدی نواب تهرانی او را به غایت بی‎تدبیر و بری از بینش و ایین دانسته است (خان‎ملک ساسانی، 2/71، به نقل از دستورالاعقاب). به رغم آنکه گفته‎اند وقتی شاه، نامة مخالفان سرسخت حاجی را در سعایت او، همراه با نام ساعیان به حاجی تسلیم کرد، وی آن نامه را نخوانده سوزاند و مطلقاً درصدد سرکوب و مجازات آنها برنیامد (سعادت نوری، 49، 50)؛ امّا درشتخویی و بدزبانی، و گاهی حرکات مسخره‎آمیز او را اغلب مورخین نقل کرده‎اند. با این احوال، وی می‎کوشید که همه را از خود خشنود سازد، اما به علت تندخویی و نفوذی که در شاه داشت، شاهزادگان در خانه‎ای که در عباس‎آباد برای خود ساخته بود ماند و حتی به عیادت شاه نرفت.

پایان کار و مرگ: بلافاصله پس از مرگ شاه (1264ق/1848م)، مهد علیا، مادر ناصرالدین‎شاه، حاجی را با تأیید درباریان از وزارت خلع کرد. حاجی که منتظر رسیدن ناصرالدین‎شاه به تهران بود، درخواست در کارها دخالتی کند، اما با مخالفت سخت درباریان روبه‎رو شد. پس به یافت‎آباد روانه شد که از آنجا که برای استقبال موکب‎شاه به سوی تبریز رود، اما مردم یافت‎آباد او را راه ندادند و حتی به سویش تیر انداختند و او مجبور شد در حضرت عبدالعظیم متحصن شود. در این میان خانة تهران و عباس‎آباد او هم چپاول گردید. ناصرالدین‎شاه پس از رسیدن به تهران و استقرار بر تخت پادشاهی، حاجی را بنواخت و به درخواست خود او به عتبات روانه‎اش کرد (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 181)؛ و گفته‎اند که وی به آنجا تبعید شد. حاجی که قبل از مرگ محمدشاه، تمام املاک خود را که 1438 دیه و مزرعه برآورد کرده‎اند، به او بخشیده بود (سپهر، 2/212)، اینک که عازم عتبات بود، بقیة اموال خود را با خانة مسکونی و آنچه قبلاً داده بود، همه را یکجا به دولت واگذاشت (مستوفی، 1/48). چندی بعد (روز جمعه 12 رمضان 1265ق/اول اوت 1849م) در سن 67 سالگی درگذشت. آقاسی شعر هم می‎گفته و به یاد استادش ملاعبدالصمد همدانی، فخری تخلص می‎کرده است. از او رساله‎ای به نام کتاب قانون دولتی در قانون نشانها باقی است (دانشکدة حقوق، 511). اعتمادالسلطنه هم کتابی به نام مصباح محمدی و رساله‎ای در تفسیر بعضی آیات مشکل قرآن (صدرالتواریخ، 158) به او نسبت می‎دهد.


مآخذ: آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 1361ش، جمـ ؛ آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمة محمدرفیعی مهرآبادی، تهران، عطایی، 1363ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، صدرالتواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، وحید، 1349ش، جمـ؛ همو، خلسه (خوابنامه)، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، طهوری، 1348ش؛ افشار، ایرج، «کتابچة املاک حاج‎میرزاآقاسی»، یغما س 17، شمـ 5 (مرداد 1343ش)؛ اقبال، عباس، میرزاتقی‎خان امیرکبیر، دانشگاه تهران، 1340ش؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1350ش، 2/204؛ خان‎ملک ساسانی، سیاستگران دورة قاجار، تهران، بابک، 1338ش، جمـ ؛ دانشکدة حقوق، فهرست خطی؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ‎التواریخ (بخش قاجاریه)، تهران، اسلامیه، 1344ش، 2-246؛ سعادت نوری، حسین، زندگی حاجی‎میرزاآقاسی، تهران، وحید، جمـ ؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمة حسین نورصادقی، تهران، اشراقی، 1356ش، ص 420؛ گراند واتسون، رابرت، تاریخ قاجار، ترجمة عباسقلی آذری، تهران، 1340ش، ص 232؛ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، تهران، اقبال، 1329ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1334ش؛ مکی، حسین، امیرکبیر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش، صص 80، 81، 192؛ نادرمیرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنة تبریز، تهران، 1233ق؛ هدایت، رضاقلیخان، روضه‎الصفا، تهران، خیام، 1339ش.

صادق سجادی

تاكيد مظفرالدين شاه قاجار بر نقش رابط و رسمي بودن زبان تركي

تاكيد مظفرالدين شاه قاجار بر نقش رابط و رسمي بودن زبان تركي

"..... در سال ١٣١٧ كه براي تحقيق در باره مقبره الشعرا به دعوت يكي از دوستان به تبريز رفته بودم، در منزل مهماندار بزرگوار كه مرحوم سيد عباس طباطبائي رئيس محاكم بدايت آزربايجان در آن تاريخ بود، با پسر بازمانده اي از مظفرالدين شاه آشنا شدم كه مقيم تبريز بود و نامش بيادم نمي آيد. در ضمن سخنها كه از پدرش در دوره وليعهدي او مي گفت، چنين گفت:

"در يك سفر بلوك گردشي كه هنوز خردسال بودم همراه پدر به محلي ميان تبريز و مراغه رسيديم (كه از آن اسم برد ولي فراموش كرده ام). مردم آنجا به يك زبان دهاتي سخن مي گفتند كه بر ما معلوم نبود و تركي نمي دانستند. پدرم سفارش اكيد كرد تا توبت ديگر كه بدينجا مي آيم بايد همه به تركي با من حرف بزنيد..."

محمود کویر

حاج میرزا آقاسی: نگاهی دیگر


مهرداد بهار :« فرهنگ سیاسی معاصر ایران به دنبال قهرمان سازی است، كلنل پسیان را ورای حقایق تاریخی قهرمان می‌كند و قوام السلطنه را، بیش از آن چه كه مستحق است و با حقایقی تاریخی می‌خواند، دشمن می‌دارد. هر دوی اینها دچار افسانه سازی های تاریخی شده اند. ما زمانی به عصر خردگرایی وارد می‌شویم كه شخصیت های تاریخی را با همه جنبه های مثبت و منفی شان بسنجیم و به این افسانه سازی های تاریخی خاتمه دهیم.»



***

راستی چرا وچگونه فرهنگ سیاسی ما اجازه می داده صدراعظم هایی چونان قائم مقام و امیرکبیر را به عرش برسانیم ولی حاج میرزا آقاسی را چنین خوار و خفیف داریم و همه ی گناهان و خرابی های این سرزمین را به گردن او بیندازیم؟

غیر از، فساد قدرت، تباهی سیاست و در آمیزی دین و دولت؛ مردمان این سرزمین در این ویرانی ها و عقب ماندگی ها، چه نقشی داشته و چه کرده اند؟

آیا آمدن مغول و عرب و یونانی به ایران و کشتن و سوزاندن و ویران کردن ایران و ایرانی تقصیر کیست؟ تقصیر آنها؟ تقصیر سرنوشت و قضا و قدر؟ یا گناه ماست این؟ گناه ما که در برابر آنان یا شاهان نالایق خودمان نایستادیم و در برابرشان به هزار ترس و بی مبالاتی؛ کرنش کردیم و این بی مقداران را نماز بردیم؟ مغولان که به ایران تاختند، رهبران ما چه کردند؟ مگر همان زمان، شاه ایران در یک جزیره مشغول عیاشی نبود؟ سربازان و مردمان چه کردند؟ ما چه کردیم؟چرا یک قداره بند و شمشیر کشی مانند آغامحمدخان یا هزارتای دیگر، مانند او در فرانسه پیدا نمی شود؟ آیا به راستی، من، شما، هیچ گناهی نداریم؟ هیچ مسئولیتی نداریم؟ آن چیست؟ کجای کار خراب است؟ راز پیشرفت دیگران در چیست؟ سبب عقب ماندگی ما چیست؟ برای جبران آن داریم چه می کنیم؟ من! تو!

***

نوشته ان که :وقتی که قائم مقام در تلاش و تدبیر گشودن گره فرو بسته اوضاع خراب ایران بود، میرزا آقاسی در اندرون دربار محمدشاه بساط فال گیری و رمالی دایر نموده، سر کتاب باز می نمود و کف می دید، رمل می انداخت، ماسه می کشید و به زن های حرم دعای سفیدبختی و آبستنی می داد. ورد می خواندو جن حاضر می کرد .وقتی قائم مقام کارهای میرزا آقاسی را دید، این غزل را برای او ساخت:

زاهد چه بـلایی تو که ایـن رشته تسـبیح از دسـت تو سوراخ به سـوراخ گریزد

خلق ار همه دنبال تو افتند عجب نیست یک صید ندیدم که ز سلاخ گریزد...

آری ما چونان صیدی به دنبال سلاخ خویش دویده ایم و می دویم. این ویژگی جوامعی است که نظام شبان-رمه گی بر آن حاکم است.

قائم مقام وقتی بر سر کار آمد، اوضاع ایران رو به خرابی و پریشانی داشت. هر کسی در گوشه ای عَلَم یاغی گری برافراشته بود. ایران تازه از روس شکست خورده و روحیه سرخوردگی کل ایران را فرا گرفته بود. در خزانه دولت پولی نبود تا شاه تازه به تهران سفر کند و به جای شاه مرده بر اریکه قدرت تکیه زند.

گناه قائم مقام و انگیزه ی کشته شدنش نیز فساد ناپذیری، فرزانگی، وطن خواهی و بیگانه ستیزی بود. وقتی دست مفتخوران را از خزانه دولت کوتاه کرد، وقتی برای تقویت اقتصاد ایران با اجرای قرارداد کاپیتولاسیون و قرارداد تجاری ضمیمه عهدنامه ترکمانچای به شدت مبارزه کرد، خشم هر دو قدرت خارجی و درباریان و دیوانیان فاسد و مردمان عقب مانده و نادان را برانگیخت. در مناظره ای که با سفیر انگلیس داشته، دردمندی قائم مقام آشکار می شود:

«... به سفیر گفت: آن تجارت، وسیله نابودی تدریجی این مملکت فقیر و ناتوان می گردد و عاقبتش این است که ایران بین دو شیر قوی پنجه ای که چنگالشان را در کالبد آن فرو برده اند، تقسیم شود... ایران به عنوان ملت واحد... بدون تردید تحت استیلای قدرت آن دو از پای درمی آید و جان خواهد سپرد.»

در مقابل اصرار سفیر انگلیس که می گفت انگلستان خیرخواه ملت ایران هست، جواب داد: «اگر انگلستان خیرخواه حقیقی ماست به کمک ایران آید تا شرایط عهدنامه تجاری ترکمانچای را باطل کنیم...»

سرانجام، نادانی ها و بی خبری ها، نا آگاهی مردمان و به هیچ گرفتن آنان در کار دولت، دسیسه های خودفروختگان داخلی و بیگانگان خارجی کار خویش را کرده و موجبات قتلش را فراهم کردند.

محمدشاه او را به باغ نگارستان فراخواند. وقتی قائم مقام به باغ رفت، شاه را ندید... هنگام ورود به باغ قلم و دوات را از او گرفته بودند تا مبادا برای شاه چیزی بنویسد. از این رو محمدشاه گفته بود: «اول قلم و قرطاس را از دست او بگیرند، اگر خواهد عریضه به من بنویسد نگذارید که سِحری در بیان و اعجازی در بیان اوست که اگر خط او را ببینم باز فریفته عبارات او شوم و او را رها کنم...))

محمدشاه تنها قولی را هم که در حق قائم مقام داده بود، به جا آورد.وی به پدرش قول داده بود هرگز خون قائم مقام را نریزد و سوگندخورده بود که ریختن خون قائم مقام بر او حرام باشد... در نتیجه به دستورش، میرغضب باشی و چند میرغضب دیگر بر سر او ریختند و دستمال در گلویش کرده، او را خفه کردند!

سرانجام پس از مرگ قائم مقام، زمام امور این سرزمین در دست میرزا آقاسی قرار گرفت، آن هم نه یکی دو سال بلکه چهارده سال تمام. محمدتقی کلاهدوز مراغه ای در قصیده ای در وصف اوضاع ان روزگار چنین گفته است:

روز بــازار کـپـک اوغـلی و زن قـحبـه لـر اسـت

هر کـه زن قحبگی اش بـیشتـر است پیشـتـر است

چرخ بـاخ کـه چـه سـان یــار قـَرم نـردلـر اسـت

خانقـلی جـانـقـلی لر صاحب شغل و عـمل است

ایـروان ایـشـکـنـه حـیـف و گـیل غـنـچـه دهان

بــو ایـشـه شـاه الـدی سلـطـنـه سـیـچـلـر اسـت

منظور از ایروان ایشکینه (خر ایروان)میرزا آقاسی است. او شاید تنها وزیری باشد که در تاریخ ایران از روز به تخت نشستن محمدشاه تا بر تخته تابوت خوابیدن او همچنان وزیر ماند.

آقاسی، حاجی‎میرزاعباس، پسر میرزامسلم از طایفه بَیاتِ ایرْوان، سیاستمدار و صدراعظم دولت ایران در روزگار محمدشاه قاجار است.
سالهای نخست زندگی: میرزاعباس در ایروان زاده شد و دوران کودکی و نوجوانی را نزد پدر خود که از علمای ایروان بود سپری کرد. از چگونگی احوال او در این دوره آگاهی چندانی در دست نیست. میرزاعباس در چهارده سالگی همراه پدر به عتبات رفت و درردیف شاگردان ملاعبدالصمد همدانی ملقب به فخرالدین ، دانشمند و صوفی نامدار آن روزگار درآمد و به آموختن فقه و اصول و بخشی از حکمت و علوم غریبه و طی مراحل سلوک پرداخت . به حلقه مریدان خاص او پیوست و تا یورش وهّابیان به کربلا که ملاعبدالصمد کشته شد، در آن دیار مقیم بود. سپس خانواده استاد و مرشد خویش را به همدان آورد و خود در جامه درویشان به اذربایجان رفت . پس از آن، به مکه رفت و سپس به تبریز وارد شد و به خدمت میرزابزرگ قائم‎مقام اول وزیر عباس‎میرزا نایب‎السلطنه راه یافت و به تعلیم میرزاموسی پسر قائم‎مقام پرداخت. زندگی او از آن وقت که از عتبات به ایران بازگشت، تا آنگاه که به مکه رفت، به درستی دانسته نیست. هدایت معتقد است که او در این روزگار مشغول تحصیل دانش بوده است. برخی معتقدند که پس از بازگشت از عتبات به خدمت میرزابزرگ راه یافت و مدتی پس از آن به مکه رفت. او توسط میرزابزرگ با دربار نایب‎السلطنه ارتباط یافت؛ به تعلیم فرزندش محمدمیرزا (محمدشاه غازی) مشغول شد و به تلقین مشرب صوفیانه خود به او پرداخت. دم گرم او در محمدمیرزا گرفت و پیوند مراد و مریدی میان انان پدید امد. که تا پایان زندگی محمدشاه پابرجا بود.
ورود به سیاست: پیوند نزدیکی که از این راه میان حاجی و محمدمیرزا برقرار شد، نخستین و مهمترین علت وزارت آقاسی است. نکته‎ای دیگر که بیشتر مورخان از آن یاد کرده‎اند، آن است که حاجی به محمدمیرزا خبر داد که در آینده به سلطنت خواهد رسید.



آیا تنهاکارهای نادرست او یکی از سبب های شکست ایرانیان در جنگ هرات بود؟ آیا دیگران و از جمله سرسپردگان انگلیس و شاه نالایق و مردمان بی توجه و خرابی مملکت به دست فاسدان، نقشی در این میانه نداشت که تمام کتاب های تاریخ ما تقصیر را به کمال به گردن این درویش می اندازند تا گریبان خویش را از چنگ تاریخ و وجدان رها کنند؟ گویند که به دلیل علاقه بیش از حد به توپ و توپ سازی بخش اعظم خزانه دولت را صرف آن نمود، . شاعری در حق وی گوید:

نگذاشت بـه ملک حـاجـی درمـی شد صرف قنات و توپ هر بیش و کمی

نه مزرع دوست را از آن آب نمی نـه خـایـه خـصـم را از آن تـوپ غـمـی

علاوه بر توپ و توپ سازی به حفر قنات نیز علاقه داشت. گویند وقتی کارگری درحال کندن قناتی به او گفت حفر این قنات بی فایده است آب ندارد میرزا آقاسی در جواب گفته بود : مردک این قنات اگر برای من آب ندارد برای تو که نان دارد!

اوژن فلاندن که از نزدیک میرزا آقاسی را دیده در موردش می نویسد: «... حاجی از عموم اعمالی که مربوط به خارج از ایران است بی اطلاع است. تقدسش خشک و مانند زائری است که از مکه می آید و پیوسته خود را به عبادت و امید و آرزو مشغول می دارد و هیچ به فکر سیاست و حکمرانی نیست. خودفروشی و تکبرش به نظر عموم رسیده. یکی از بلندپروازهایش این است که خود را توپچی ماهری می داند.»

از آنجا که مردم ماکو خود را منسوب به میرزا آقاسی می دانستند، لشکری از آنان را به نام سربازان ماکویی با خود به تهران آورده بود که در تعرض به جان و مال و ناموس مردم از هیچ چیز فروگذاری نمی کردند.ترس مردم نیز چنان بود که یارای شکایت نیز نداشتند. نویسنده صدرالتواریخ در این مورد می نویسد:

غروب که می شد هیچ بچه و زنی جرأت بیرون شدن از خانه نداشت. سایر الواط هم به اسم آنها [سربازان ماکویی] فرصت را غنیمت شمرده، مرتکب پاره ای شرارتها می شدند. [وقتی] از تعدیات این ترکان نزد حاجی میرزا آقاسی شکایت می بردند، حاجی به ترکی می گفت: اگر این ترکان با اطفال شما وطی نکنند، پس با من وطی کنند...»!

کدام سند تاریخی این دروغ ها را بار اول آورده است؟ تردید نیست که در ویرانی این سرزمین، همه مقصرند و درویشی که زمام مملکت را در دست داشته نیز از گناه و نادانی دور نیست. اما نیک پیداست که الواط به اسم سربازان ماکویی نیز در این چپاول دست داشته اند. الواطی که بازوی ملایان آن روزگار بوده اند و انگلیس و ملایان همواره از آنان برای ایجاد ترس و به هم ریختن مملکت بهره می برده اند.

نقل است که روزی محمدشاه از حاجی پرسید: اگر اهالی فارس به شاه بخروشند چه توان کرد؟ حاجی میرزا آقاسی جواب داد: قشون آذربایجان برای سرکوبی کافیست. باز پرسید: اگر اهالی خراسان علیه شاه قیام کنند چه باید نمود؟ حاجی جواب داد: قشون آذربایجان. خلاصه شاه هر منطقه ای از ایران را گفت حاجی میرزا آقاسی گفت با قشون آذربایجان می توانیم آرام کنیم. سرانجام شاه گفت: اگر خود آذربایجان برعلیه ما قیام کند چه باید کرد؟ حاجی جواب داد: آذربایجان باوفا و شاه پرست است و هرگز برخلاف نخواهد ایستاد. محمدشاه زیاد اصرار کرد که بر فرض اگر چنین شد چه باید کرد؟ حاجی میرزا آقاسی جواب داد: در آن صورت همه باید از تاج و تخت چشم بپوشیم و به همان جایی برویم که از آنجا بیرون آمده ایم!

حاج میرزا آقاسی گاومیشی داشت که مردم از دستش عاصی بودند و به مانند بوزینه یزید بن معاویه، کسی نمی توانست جلودارش شود. اعتمادالسلطنه می نویسد:

از جمله صدمات او به مردم، یکی این بود که گاومیشی داشت و این گاومیش همیشه مطلق العنان و آزاد بود از بامداد تا شام در کوچه و بازار به اختیار می گشت. از دور که پیدا می شد، کسبه به صورت بلند به طور رمز مخصوصی به یکدیگر اعلام می کردند که گاومیش میرزا آغاسی آمد. به عجله و شتاب اهل بازار قبل از وصول گاومیش هرچه می توانستند از اجناس و ابزار خود را به درون دکان می بردند که پامال و تلف نشود. گاومیش به هر دکان که می رسید اذیتی می کرد، به دکان شیرینی فروش که می رسید مقدار کثیری شیرینی می خورد و حلویات را می ریخت و طَبَق آنها به زمین می انداخت. همچنین کوزه ماست بقال و کفه برنج و کوزه روغن و تغار پنیر را می شکست و قدری میوه جات او را می خورد و می رفت. صاحب دکان ایستاده و نگاه حیرت آمیز می کرد و جرأت آن را نداشت که گاومیش را دفع کند و حفظ مال نماید و در حراست اجناس خود قدم برنمی داشت. آن قدر منتظر بود که گاومیش به اختیار خود برود و کسی نمی توانست اظهار شکایتی نماید.

در آن دوران ضرب المثلی درست شده بود که هرکس در خوردن شتاب می کرد و به عجله می خورد، می گفتند شبیه گاومیش حاجی میرزا آقاسی است.

خود می دانیم که مردم ما در بدنام کردن دیگران می توانند هرچه در تاریخ بشر ناپسند است را به آن شخص نسبت دهند.

ما برای مردم شمال ایران هزار ها لطیفه ساخته ایم که بی غیرت هستند. می دانید چرا؟ چون که در میان آنان دانش و علم و آزادی رونق بیشتر دارد. نخستین مدرسه دختران در آنجا بنا شد. نخستین روزنامه ی زنان را آنان به راه انداختند. بزرگترین مبارزان راه آزادی و ستیز با جهل از آن جا برخاستند. هنوز نام نسیم شمال لرزه بر اندام جهل می اندازد. چون در آن پهنه زنان نیز مانند مردان کار می کنند و با سواد هستند. چون هزار سال در برابر تجاوز عربان ایستادند.

چرا مردم قزوین را به بد نامی می خوانیم؟ مگر قزوین عربی شده ی همان کاسپین نیست: همان سرزمینی که بزرگترین مقاومت ها را در طی ششصد سال در برابر بیگانگان از خود نشان داد. دیار دلاوران آزادیخواه و اندیشمند اسماعیلی. دیار عبید زاکانی و دهخدا... خشم سازندگان این لطیفه ها و بدنام کردن این مردمان از همین جاست.

چرا در لطیفه های مان مردم آذربایجان را نادان می خوانیم؟ چون که در تمام تاریخ در برابر تجاوز و ستم و جهل ایستادند. بابک خرمدین بیست سال در برابر تازیان ایستاد. ستار خان و آذربایجانیان در برابر استبداد ایستادند و آن را به زانو در آوردند. چون روزنامه و چاپ و کتاب و علوم غربی از آذربایجان به ایران داخل شد. پس دستگاه لطیفه پردازی به کار افتاد تا آنان را خوار سازد. تا بهتر و بیشتر بتواند بین مردم اختلاف بیندازد و مرکب جهل و نادانی و خرافات و تعصب را هم چنان بتازاند.شما بهتر می دانید که دستگاه دین و دولت تا چه میزان در انداختن چنین اختلافاتی کوشا بوده است.

به هر روی...

چنین فردی رامحمدشاه مراد و مرشد خود می دانست ودر نامه هایی که به او می نوشت، او را (حاجی سلمه الله تعالی) یا (روحی فداک) خطاب می کرد.

اما اینک به روی دیگر تاریخ بنگریم:

این وزیر، نسبت به بسیاری از روحانیون آن روزگار و درباریان شاه، انسانی با مداراتر، باسوادتر و آگاه تر بود . خود درویشانه می زیست و به آبادانی این سرزمین نیز دلبستگی داشت . به گمان من به همین سبب است که درباریان و ملایان چنین او را بدنام ساخته اند.

در فصل قدرت و حکومت از"مشروطه ایرانی" ماشاالله آجودانی که اشاره ای به نقش روحانیون در مسائل حکومتی عصر قاجار دارد، دوران پادشاهی محمدشاه را به شکلی، از دیگر پادشاهان هم سلسله اش جدا می کند: ((این بذر (دخالت عموم روحانیون در سیاست مملکت) در حقیقت با جنگهای ایران و روس در عصر حکومت فتحعلیشاه پاشیده شد. پادشاهی که سلطنت خود را از روحانیون به اجاره می گرفت. گرچه در عصر محمدشاه، در سایه سیاست های میرزا آقاسی، قدرت و نفوذ روحانیون محدود شد.))

برای نمونه در آن زمان در اصفهان حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی حاکم مطلق بود.

وی با سفیر انگلیس علیه حکومت متحد شد و همراه با روحانیان دیگر فتوا داد که لشکرکشی محمدشاه به هرات ضداسلام است و حتا در اصفهان به دسیسه سفیر انگلیس به فکر خودمختاری افتاده بود.

تنكابنی، یكی از شاگردان سیدباقر شفتی در كتاب خود قصص‌العلماء می‌نویسد: از زمان ائمه‌ی اطهار تا آن عهد، هیچ‌یك از علمای امامیه به آن اندازه ثروت و مكنت نداشتندكه شفتی داشت… بنا بر تحقیق عباس اقبال: شفتی از راه اغوا و زور، چنین ثروتی را گرد آورد. شفتی، متهمینِ را ابتدا به اصرار و ملایمت و به تشویق این كه خودم در روز قیامت، پیش جدم شفیع گناهان شما خواهم شد، به اقرار و اعتراف وامی‌داشته، سپس غالبا با گریه ایشان را گردن می‌زده، و خود بر كشته‌ی آنان نماز می‌گزارده. گاهی هم در حین نماز غش می‌كرده است. (نقل از مقاله‌ی اقبال در مجله‌ی یادگار)

سیدباقرشفتی، رفته رفته كارش بدانجا كشید كه در اصفهان، با كمك انبوه لوطی‌ها و آدمكشان، ادعای استقلال كرد و حتا به نام او خطبه خواندند و سكه زدند. و تنها ایستادگی و مقابله‌ی آشتی‌ناپذیر حاج میرزا آقاسی و محمد شاه بود كه او را با ذلت و خواری فروكشید. وقتی به فرمان محمد شاه، به كمك توپخانه دروازه‌های شهر اصفهان را گشودند، لوطیان پا به فرار گذاشتند و به قول یك ناظر فرنگی، مجتهد به كنجی خزید و بعضی از ملایان روانه‌ی زندان شدند و سی صد لوطی گرفتار آمدند و بدین‌گونه غائله ختم شد و اموال غصبی به صاحبان آن‌ها بازگشت.سرکوبی این مجتهد ها آیا یکی از دلیلی دشمنی ملایان با او نیست؟

ملایان همواره از نیروی لوطی ها و چاقوکشان و دیگر اوباش به سود خود بهره برده‌اند. با آخرین نمونه آن توجه کنید:

طیب حاج رضایی بارها سابقه نزاع و درگیری دارد و برای آن نیز به زندان رفته و یا تبعید شده است. سابقه تجاوز و جنایت های بسیاری بنا به مدارک دادگاه های آن زمان در پرونده های اوست. او از کسانی است که در جریان 28 مرداد 1332 از فعالترین افراد برای اجرای کودتایی بود که سازمان سیا طراحی کرده بود و به وسیله‌ ارتش و افرادی چون شعبان جعفری و اشخاصی دیگر و طیب اجرا شد و این افراد توانستند دولت مصدق را سرنگون و تاج و تخت از دست رفته شاهی را به وی اهدا کنند.

اما همین انسان های پس مانده و تبکار، چند روزی بعد آلت دست روحانیون می شوند.عراقی می‌گوید: «برای دیدن مرحوم طیب، رفتیم و گفتیم که ما منزل آقا (امام خمینی) بودیم. آنجا به مناسبتی صحبت شد و اسم طیب وسط آمد. بچه‌ها گفتند که این دسته‌ای که روز عاشورا ما می‌خواهیم راه بیندازیم ممکن است این‌ها بیایند و نگذارند و به هم بزنند. آقا (امام خمینی) گفت: " نه اینها علاقه‌مند به اسلام هستند و این‌ها هم اگر یک روزی یک کارهایی کرده‌اند، آن عرق دینیش بوده، روی به حساب توده‌ای‌ها و کمونیست‌ها و این‌ها آمده‌اند یک کارهایی کرده‌اند [اشاره‌ امام خمینی به دخالت مرحوم طیب در کودتای 28 مرداد است. در حکومت دکتر مصدق توده‌ای‌ها به قدرت سیاسی بسیار نزدیک شدند و بیم آن می‌رفت که حکومت کمونیستی در ایران تشکیل شود. این موضوع علما و مردم را به دکتر مصدق بدبین ساخته بود] این‌ها کسانی هستند که نوکر امام حسین هستند، در عرض سال همه فکرشان این است که محرمی بشود، عاشورایی بشود به عشق امام حسین سینه بزنند، خرج بکنند، چه بکنند و از این حرف‌ها خاطر جمع باشید."

جالب است که سید تقی درچه ای در باره‌ی اعدام این تبه کار که مردم ایران را بسیار شادمان کرد و بسیاری از مردم تهران به خاطر رها شدن از کابوس جنایت های وی و دار و دسته اش در خیابان شیرینی پخش می کردند، می نویسد: «در تمام کتابخانه های عمومی قم مثل مسجد اعظم، کتابخانه فیضیه، کتابخانه‌ حضرت معصومه و کتابخانه‌های دیگری که دایر بود و طلبه‌هایی که در حجره بودند همگی آن شب پانزده هزار نفر از سربازان امام زمان و امام صادق برای مرحوم طیب و حاج اسماعیل رضایی نماز وحشت خواندند. من فکر نمی‌کنم برای هیچ آیت‌اللهی شب اول قبر پانزده هزار نماز وحشت خوانده شود.»

*

احداث نهر انشعابی رودخانه کرج به تهران (محل جلالیه سابق و بلوار کشاورز فعلی)، از جمله اقدامات مفید او بوده است. همچنین از آثار شناخته شده خدمات عمرانی حاج میرزا آقاسی (که می گویند متجاوز از هزار ده، باغ و قنات بوده)، قنات و آبادی عباس آباد تهران است که هنوز هم به نام او (عباس آباد) نامیده می شود و در اواسط بزرگراه مدرس قابل رؤیت است و دراختیار شهرداری تهران می باشد.

از جمله اقدامات سیاسی مهم حاج میرزا آقاسی، صدور اعلامیه رسمی ای بود که به موجب آن تمام جزایر خلیج فارس را ملک خلق ایران اعلام و هرگونه مداخله کشورهای دیگر را در امور جزایر ممنوع و تجاوز به خاک ایران دانسته است. البته این در زمانیست که هنوز شیخ نشینی در سواحل و جزایر خلیج فرس وجود خارجی نداشته و هیچ دولتی مدعی مالکیت آنها نیوده است. صدور این اعلامیه، خشم شدید دولت انگلیس را که به خوبی به اهمیت استراتژیک جزایر آگاه بود، برانگیخت و با تبلیغات گوناگون علیه میرزا آقاسی به شایعه پراکنی پرداختند و او را مردی ابله و نادان معرفی نمودند؛ آنچنان که بعضی مورخان ایرانی ندانسته تحت تأثیر قرار گرفتند.

بهتر است به علل مخالفت انگیسی ها با میرزا آقاسی نیز اشاره بشود: بنا به گفته محمود محمود
" حاجی میرزا آقاسی همیشه گوش شاه را(محمدشاه را) ازبدی انگلیسها پرمی کند وبه او حالی کرده است که انگلیسهادشمن شاه می باشند. "(تاریخ روابط سیاسی) کاملا چنین به نظرمی رسد که بدگویی انگلیسی ها ازحاجی میزاآقاسی به خاطر ضدیت اوبا انگلیس است ونیز اورا روسی جلوه می دهند چون انگلیسی نبوده است . ازاقدامات مفید میرزاآقاسی این بودکه " دراندک مدتی بین ده تاسی کرور 5 تا15 میلیون تومان ازخزانه کشورراصرف توپ ریزی کرده زیرامکررشنیده بودکه علت شکست ایران ازروسیه فقدان توپخانه بوده است. انگلیسیها اگرازکسی خوششان نمی آمد اتهام دروغ بدومی بستند. مثلا درخصوص بحرخزر وبخشیدن آن به روسها، انگلیسیها ازقول حاج میرزاآقاسی گفته اندکه حاج میرزا آقاسی گفته " ماکام شیرین دولت رابرای مشتی آب شور، تلخ نمی کنیم " که محمود محمود درمقدمه کتاب امیرکبیر وایران اظهارنموده که این گفته دروغ است چونکه انگلیسیها از حاج میرزاآقاسی خوششان نمی آمده است .

این نیز به نقل ازعباس اقبال، از گفته های اوست: ... از دست تقاضاهای بیجای انگلیس جگرم خون است. چیزی نمانده است که سپاهی به کلکته بفرستم و ملکه ویکتوریا را دستگیر کنم و در ملاء عام او را به دست سپاهیان بسپارم تا هر معاملۀ ناسزا که می‌خواهند با او روا دارند.

اما داستان این سخن به نقل از سفیر وقت فرانسه چنین است: سفیر فرانسه که شاهد لشکرکشی اصفهان و دخالت انگلیس‌ها بود در خاطراتش دردِ دل طنزآلود صدراعظم حاجی میرزا آقاسی را در بیزاری از دشمنان ایران چنین باز گفت: این حاجی « به تنگ آمده از رفتار انگیس‌ها. گاه به طنز می گوید: ”قصد دارد سپاهی به کلکته بفرستد تا ملکۀ ویکتوریا را بگیرند و در میدان عمومی شهر طعمۀ سربازان خودش بکنند“! روز دیگر می گوید: می خواهد ”کشتی‌های جنگی [به بوشهر] بفرستد و داد و ستد انگلیس‌ها را نابود کند.»

کار دشمنی و دخالت انگلیس که با روحانیون همدست بود به جایی رسید که درجهت ایستادگی در برابر تجزیه ولایات ایران و اقدامات خائنانۀ مکنیل سفیر انگلیس، محمد شاه به ناچار میرزا حسین خان آجودانباشی را با عنوان نمایندۀ ایران روانۀ پاریس و لندن کرد تا به شکایت از دست نمایندگان انگیس برآید که پای ملایان را به میان کشیده بودند و برکناری ”جون مکنیل“ سفیر انگلیس را بخواهد. این فرستاده در نامه‌هایش به پالمرستون وزیر خارجه آن کشور نوشت. «کاغذ افساد و اخلال نوشتن مستر مکنیل به علما و کاغذ نوشتن دولت انگریز (کذا) به جناب سید محمد باقر شفتی، مجتهد اصفهان چه مناسبت دارد»؟ چرا باید نمایندۀ آن دولت در همدستی با علما ”مضامین مبنی بر اخلال و افساد“ علیه دولت ایران بنگارد؟



این داستان نیز در باره ی یکی از امیرانی است که از سوی میرزا به حکومت رسید و عاقبت وی در نتیجه‌ی تحریکات درباریان و وطن فروشان. بخوانیم و عبرت بگیریم:

حاج میرزا عبدالله از نوادگان کاظم بیگ پسر امیر احمدخان دنبلی بود ، مردی عارف پیشه و صوفی و از منشیان محمدشاه بود و با نوه دختری فتحعلی شاه بنام نوشابه خانم ازدواج کرده بود .در زمانی که حسن خان سالار در مخالفت با حاجی میرزا آقاسی در خراسان شورش کرده بود در سال 1227 خورشیدی با فرمان شاه به سمت تولیت آستان قدس رضوی در مشهد تعیین گردید .زمانی که حمزه میرزا حشمت الدوله به منظور سرکوبی حسن خان سالار به سرخس رفته بود، در اعتراض به غارتگری سربازان حمزه میرزا وبه تحریک انگلیسی ها شورشی در مشهد آغاز شد. شورشیان به خانه حاجی میرزا عبدالله ریخته ضمن غارت اموال منزلش، وی را به مسجد گوهرشاد کشانده و با گلوله ای وی را به قتل رساندند.

چرا؟ سبب این قتل چه بود؟

رضاقلی خان هدایت در روضه الصفا می نویسد:چون حاجی میرزا عبدالله خوئی دبیری امین، نیکخوی و مردی صدیق و راستگوی و از حقایق کار آگاه و رازدار حضرت شاهنشاه سکندرجاه بود، هنگام ماموریت او به منصب بزرگ تولیت سرکار فیض مدار احکام و امثال بسیار به اهالی و امرای خراسان و ارباب مناصب دیوان که متوقف در آن شهر جنت بهر بودند نگاشته آمد و حاجی معزی الیه بعد از ورود به حسن خلق و لطف بیان و گرمی دل و نرمی زبان قلوب اعاظم شهر را در مدت ششماه ایام توقف از پیوستگی و میل به سالار منحرف و زبان حال و قال آنان را به خدمتگزاری دولت ابد مدت معترف ساخت و با عموم علما وفضلا و وجوه اعیان شهر رفتاری عادلانه گزید تا خللی فاحش درکار سالارحادث شده عموم خلایق از سوء خاتمه آن جرم عظیم و خطب وخیم اندیشمند شدند. حاجی میرزا محمدخان چون ماهی در شبک در حریم مقدس رضوی گرفتار ماند وسالار منهزما" به سرخس افتاد برادران به پیغام و نامه به یکدیگر ابلاغ کردند و به خیرخواهان خود که خائن دولت بودند اعلام نمودند که درشهر فتنه ای برانگیزند که عامه خلایق را درآن شرکت افتدتا از بیم سیاست نواب والا والی خراسان بایکدیگر اتحاد جویند وراه خلاف پویند و به واسطه ارتکاب بدان مهم خطیر و گناه کبیر متوهم و مخوف شده از توجه به اولیای دولت روگردان شوند لهذا به مواضعه و مشاوره یکدیگر قرار دادند . حسنخان کرد چنارانی که از معاریف اصحاب جلادت و مشاهیر ارباب شجاعت بود در شب عید صیام که هرکس در ذکر فرداست با جماعتی انبوه برسر اسبان توپخانه مبارکه ریخته تمام مراکب را به شمشیر بران پی برند و محمدخان بغایری با گروهی برسر قورخانه شهرتاخته آتش درآن زدند و میرزا بابای گرکچی که درکار تجاردخیل است جماعتی از الواط و اشرار شهر را در زی لباس تجار به مبارکباد عید سعید فطر داخل ارک نماید ، مصطفی قلی خان قراگوزلو را که حافظ ارک است بگیرندو ارک را متصرف شوند و آقابابا بیگ فراشباشی و دیگران با غلبه اشرار وفجار سربازان را قتیل و اسیر سازندو حاجی میرزا عبدالله متولی باشی و ابراهیم سلطان داروغه را گرفته به قتل آورند.آنگاه سالار راآگاه کنند که باطوایف تراکمه و کوکلان و یموت بشهر آمده آنرا تصرف کنند و اسماعیل پسر میرزا حسن، کلانتر مشهد مقدس ازاین مواضعه و شورش استحضاری حاصل کرده و به مصطفی قلی خان قراگوزلو و ابراهیم خان خوئی خبرداد که در اندیشه کارخودباشید. چون ارباب شورش اطلاع یافتند که امرای دولتی از مواضعه ایشان خبردار شده اند دست بکار شدند و قبل از رسیدن عیدفطر قیام نمودند و با ازدحامی تمام به منزل حاجی میرزا عبدالله خوئی رفتند و او را سر وپا برهنه بیرون کشیدند. اموال و اثاثیه او راغارت ونزد بیگلربیگی بردند و در مسجد گوهرشاد دست بقتل وی گشادند .

چنین است که دزدان و اشرار و قداره بندان و یاغیان و خود فروختگان دست به دست هم می دهند و به غارت و تاراج و قتل دست می زنند!



نکاتی مهم پیرامون کارها و تلاش های او:

*

حاج میرزا آقاسی برای بهبود کشاورزی ایران،کشت درخت توت را برای پرورش کرم ابریشم رونق داد. او هم چنین ، قورخانه را برای صنایع توپ‎ریزی و اسلحه‎ریزی دایر ساخت.

ازجمله کارهای نیک او ممنوع کردن شکنجه و ضرب و شتم (طی فرمان ربیع‎الثانی 1262ق) بود.

او در زمینه‎های فرهنگی هم کوشش هایی داشت. از نامه مشیرالدوله سفیر ایران در دولت عثمانی برمی‎آید که وی تعداد پنجاه تن از ایرانیان را برای «تحصیل صنعت» روانه مصر کرده بود. آنگاه از مسیو گیزو وزیر امور خارجه فرانسه خواست تعدادی صنعتگر به ایران فرستد.

همو، محمدحسن‎بیک افشار را برای یادگیری بلورسازی و قندریزی به روسیه فرستاد.

در روزگار صدارت او نخستین روزنامه در ایران توسط میرزاصالح شیرازی منتشر شد .

*

در زمینه‌ی سیاست خارجی: وقتی شنید که میرزاآقاخان نوری شبها با لباس دیگرگون از سفارت انگلیس بیرون می‎آید، بی‎درنگ او را به جرم جاسوسی دستگیر کرد و پس از چوب زدن،به تبعید فرستاد). نامه تند او به سفارت انگلستان درباره جاسوسی آقاخان محلاتی و استیضاح سفیر آن کشور در مورد پناه دادن و یاری او نیز بسیار جالب و شگفت آور است.

*

گفته‎اند که امتیاز شیلات شمال را به روس ها واگذاشت، ولی اینک روشن شده که وی با اجاره آن به روس ها مخالف بوده و مردی آقاسی نام را که در گرگان شیلات را به روس ها واگذاشته، به سختی توبیخ کرده است. ( فریدون آدمیت)

*

صنعت عکاسی نخستین بار توسط ریشارخان در 1260 ه.ق وارد ایران شد. وی نخستین عکس هایش را از محمدشاه، حاج میرزا آقاسی و بعضی از سران سلطنتی برداشت.

*

در دوران محمدشاه قاجار بود که حاج میرزا آقاسی، برای اولین‌بار به فکر چاره برای آب تهران افتاد و بهره‌برداری از رودخانه‌های جاجرود و کرج را پیشنهاد کرد. اما با شروع برنامه انتقال آب از رودخانه جاجرود، دهقانان ورامینی که تصور می‌کردند جلگه جنوبی تهران گرفتار کم‌آبی می‌شود، اعتراض کردند و انتقال آب به تهران در همان روزها متوقف شد.

سال 1301 دولتمردان به شکل جدی به صرافت لوله‌کشی آب شهر تهران افتادند. در همین روزها چنین ایده‌ای برای شهرهای مشهد و آبادان و بیرجند هم به کار رفت که البته خیلی زود هم به مرحله اجرا رسید.
آلودگی قنات‌های تهران و رعایت نکردن بهداشت آب‌های چاه‌ها، باعث شد که مردم روزبه‌روز با بیماری جدیدی روبه‌رو شوند و باعث مرگ و میر هم می‌شد. شیوع تیفوس، وبا و حصبه بر اثر آلودگی آب‌ها بود. بالاخره مردان حکومت در صدد گرفتن تصمیمی جدی در این‌باره برآمدند؛تصمیمی که تا سال‌ها بعد عملی نشد.
در سال 1303 بود که بلدیه تهران مطالعه‌ای را آغاز کرد و بررسی آب و برق شهر تهران را در دستور کار خود قرار داد. برنامه پیشنهادی شهرداری این بود که اگر سدی روی رودخانه جاجرود بسته شود، هم کمبود آب شهر جبران می‌شود و هم برق شهر را تأمین می‌کند.
این طرح در هیأت دولت مطرح شد، اما چون موافقت کمیته امتیازات را نداشت، تصویب نشد و موضوع تقریباً مسکوت ماند. سه سال بعد که آب قنات‌های تهران به دلیل کمی باران کاهش یافت، مسئولان را به فکری جدی واداشت.
در نهایت، دولتمردان به این نتیجه رسیدند که اجرای نقشه حاج میرزا آقاسی و امیرکبیر بهترین راه‌حل ممکن است. به این ترتیب، پس از سال‌ها آب رودخانه کرج به تهران رسید.

*

ملاقات یک مجتهد آن روزگار با حاجی، به نقل از خان ملک ساسانی، نشان می دهد که چرا آن ها تا این اندازه از او بیزار بودند: امام جمعه قبل از حرکت به سمت آذربایجان، مراسله‌ای به جناب حاجی نوشته بود که یک مجلس بدون شخص ثالث تقاضای ملاقات دارد. حاجی سلمه الله هم این تقاضا را قبول کرده، وقت ملاقات را به روز بعد قبل از طلوع آفتاب معین کرد. عمارت مسکونی آقاسی در ارک روبروی عمارت خورشید بود. از در سمت مشرق که وارد می‌شدی چندین اطاق و تالار تو در تو بود. به پیشخدمت دستور داد که فردا قبل از آفتاب، جناب امام جمعه به ملاقات من می‌آید. تو خدمتشان عرض کن من در اطاق آخر منتظرشان هستم. خودشان بدون راهنما تشریف بیاورند.

صبح زود موعود آقاسی زیر جامه از پا بیرون آورده در اطاق آخری رو به روی در ورود به حالت سجود افتاده بود. امام جمعه پرده را که بلند کرد جناب حاجی را به این وضعیّت دید لاهول گویان و استغفار کنان خواست مراجعت کند. آقاسی از جا بر خاسته به ترکی گفت "عرضیم وار" [عرضی دارم]. جنابعالی هر چه خواستید از تیول و سیورغال و خالصه و وظیفه و تخفیف مالیاتی همه را دادم. بعد از همه‌ی اینها مرقوم فرموده‌اید که می‌خواهید مرا در خلوت، بدون شخص ثالث ملاقات بفرمایید. گفتم شاید خیال مقاربت با بنده را دارید. به این جهت به چنین صورتی در آمدم.

*

دلو حاج میرزا آقاسی:

حاجی میرزا آقاسی عشق و علاقه‌ی عجیبی به امر کشاورزی داشت و نیروی زیادی برای حفر چاه ها و قنات ها می‌گذ اشت. هم اکنون چندین قنات دایر و بایر از آثار او در گوشه و کنار ایران به ویژه تهران باقی است.
در آن عصر و زمان چون موتور پمپ وجود نداشت و استفاده از آب چاهها خالی از اشکال نبود حاجی با فکر و ابتکار خود دلو مخصوصی اختراع کرد که آب کشیدن از چاه را آسان تر و تندتر می نمود و این دلو به دلو حاجی میرزا آقاسی نامبردارگردید.
پیش از آن به انتهای طناب چاه یک دلو می بستند و آب را با همان یک دلو از چاه بیرون می کشیدند. این نوع دلوها از دو جهت مفید فایده نبودند: نخست این که به علت عمق چاه ها مدتی طول می کشید تا دلو پر شده به سطح زمین برسد و دوباره به ته چاه برود. دیگر این که گنجایش دلو و مقدار آبی که در آن جای می گرفت کافی نبود.
حاجی دستور داد سر طناب را که بر روی چرخ چاه قرار دارد به یکدیگر گره بزنند و چندین دلو در فواصل معین به طناب ببندند.
فایده و خاصیتی که این دستگاه اختراعی ابتکاری داشت این بود که دلوها پشت سرهم به ته چاه رسیده پر می شدند و یکی پس از دیگری از چاه خارج و در نهر مجاور خالی می شدند. با این ترتیب دیگر فاصله ای وجود نداشت و آب چاه که از دلوهای پشت سرهم به سطح چاه می رسید چون نهر کوچکی در روی زمین جاری بود. دلو حاجی میرزا آقاسی دیر زمانی مورد استفاده بود .
باری، چون آن دلو در حرکت بوده و کمترین توقفی نداشت ، افرادی را که پی درپی در حرکت باشند آنها را به دلو حاجی میرزا آقاسی تمثیل می کنند.



*

تپه های عباس آباد و بازار عباس آباد تهران و تکیه مشهور حاج میرزا آقاسی از آثار اوست. هم چنین در کنار محمدیه که قصر محمد شاه بود، خانه و سرایی برای خوذش بنا نهاد که عباسیه خوانده می شد و امروزه جاده ی پارک وی از میان آن می گذرد.

*

حاج‎میرزاآقاسی از آن کسانی است که عقاید مخالف در حق او بسیار ابراز شده است. اعتمادالسلطنه (با آنکه آقاسی با پدرش حاج‎علی‎خان فراش‎باشی ـ قاتل امیرکبیر ـ میانه خوبی نداشته) در وصف او می‎گوید: شرح نیکمردی و بزرگواری و حق‎پرستی او مستلزم تألیف کتابی جداگانه خواهد بود.

*

حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری:

میرزا اقا خان نوری که پس از قتل امیرکبیر، صدراعظم ایران شد با میرزا اقاسی نیز حساب و کتابی داشتند. فریدون آدمیت در کتاب امیر کبیر و ایران می‌نویسد:
((تناسب مستقیمی بین بی‌حیثیت بودن و حد پشتیبانی سفارت انگلیس وجود داشت.سفارت انگلیس همیشه کارخانه رجاله پروری بوده است.))
و به همین دلیل است که شیل، سفیر انگلیس، میرزا آقاخان نوری را پیک مخصوص سفارت و رابط میان سفارت و امیرکبیر معرفی می‌‌نماید! از اینرو ست که لقب اعتمادالدوله نصیب همین میرزا آقاخان می‌شود! میرزا آقاخان کسی است که سابقه اختلاس و دستبرد به اموال دیوانی دارد، و برای انگلیس ها جاسوسی می کند و به همین دلیل پیش از تبعید به کاشان، به دست حاج میرزا اقاسی چوب فلک شد! پس از مرگ شاه و پیش از جلوس ناصرالدین شاه، میرزا آقاخان از کاشان فرار کرده، در نزدیکی تهران بست می‌نشیند. و سرهنگ فرانت،‌ کاردار سفارت انگلیس، به مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه سفارش می‌کند از وجود ذیجود میرزا آقاخان در امور کشوری استفاده کنند. مهدعلیا نیز کتباً متعهد به حمایت از میرزا آقاخان شد. و در این هنگام، میرزا آقا خان بست را شکسته و مستقیماً راهی سفارت انگلیس می‌شود و پس از کسب «تحت‌الحمایگی»، به همراه یکی از کارکنان سفارت به خانه مهدعلیا می‌رود. سپس کاردار سفارت انگلیس طی نامه‌ای به ناصرالدین شاه تقاضای بخشش اعتمادالدوله را می‌نماید و شاه هم موافقت می‌کند! شیل، سفیر انگلیس، در مورد میرزا آقاخان می‌نویسد:
(( دامنش ملوث به پول پرستی است و مطلقاً در قید آن نیست که از چه راهی به دست آورد‌[...] از آنجا که آدم ناقلا و نیرنگ سازی است امیر نظام از او بدش می‌آید. بعلاوه وی مردی است بی‌نهایت خود فروش [...] هرگاه میرزا آقاخان از طرف دولت دستگیر گردد، ضربه سختی به حیثیت و شهرت سفارت انگلیس وارد خواهد آمد [...] بنا بر اطمینانی که این سفارت به میرزا آقاخان نوری داده [...] حق دارد از ما تقاضای حمایت بکند. پس هر آینه چنان امری اتفاق افتد [...] از هیچ اقدامی قصور نخواهم ورزید و حتی آماده هستم دامنه مشاجرات خود را با آدمی چون امیرنظام به حد نهایت برسانم و همه نتایج احتمالی آنرا هم به عهده بگیرم [...] گرچه میرزا آقاخان شغل ثابت و مخصوصی در دستگاه دولت ندارد ... هرگاه امیرنظام معزول شود به احتمال زیاد هم اوست که جایش را خواهد گرفت))
پس از عزل امیرکبیر، ناصرالدین شاه از اعتماد الدوله می‌خواهد بین تحت‌الحمایگی سفارت انگلیس و صدارت یکی را انتخاب کند، و میرزا آقاخان به سفارت نامه می‌نویسد و پاسخ می‌گیرد که:
((حمایت دولت انگلیس بر تاج کیانی برتر است.))



پس از آن بود که با توطئه همگان از جمله مهد علیا مادر شاه، امیر کبیر را در حمام فین کاشان رگ زدند .

پس از قتل امیر کبیر، میرزا آقا خان نوری صدراعظم شد و در نامه ای برای شاه نوشت: ((بحمدالله که میرزا تقی خان غیر مرحوم، به درک واصل شد. خدا جان این چاکر و جمیع اولاد آدم و عالم را فدای یک جمله دستخط مبارک سرکار اقدس شهریاری بنماید. این بنده میرزا تقی خان نیست که خود، زور داشته باشد و هوایی؛ زور و تسلط چاکر، اعتبار شاه است!))



*

پس از مرگ محمدشاه، مهد علیا، مادر قدرتمند ناصرالدین‎شاه، که سر کرده درباریان برای بر باد دادن مملکت بود، حاجی را با تأیید درباریان از وزارت خلع کرد. حاجی که منتظر رسیدن ناصرالدین‎شاه به تهران بود، با مخالفت سخت درباریان روبه‎رو شد. پس به یافت‎آباد روانه شد که از آنجا برای استقبال موکب‎شاه به سوی تبریز رود، اما مردم یافت‎آباد به تحریک درباریان و ملایان او را راه ندادند و به سویش تیر انداختند و او مجبور شد در حضرت عبدالعظیم متحصن شود. در این میان خانه تهران و عباس‎آباد او هم چپاول گردید. ناصرالدین‎شاه پس از رسیدن به تهران و استقرار بر تخت پادشاهی، حاجی را بنواخت و به درخواست خود او به عتبات روانه‎اش کرد؛ و گفته‎اند که وی به آنجا تبعید شد.

وی در سن شصت و هفت سالگی در تنهایی و غربت درگذشت. آقاسی شعر هم می‎گفته و به یاد استادش ملاعبدالصمد همدانی، فخری تخلص می‎کرده است. از او رساله‎ای به نام کتاب قانون دولتی در قانون نشانها باقی است . اعتمادالسلطنه هم کتابی به نام مصباح محمدی و رساله‎ای در تفسیر بعضی آیات مشکل قرآن به او نسبت می‎دهد.

****

امیدوارم بتوانیم نگاهی تازه داشته باشیم به تمام تاریخ.

سبز باشید

پایان

در این جستجو:

من این راه را آموختم از استاد فرزانه ام: دکتر مهرداد بهار

و نوشته های پژوهشگران گرانمایه: هما ناطق و فریدون آدمیت که نخستین بار نگاهی تازه داشتند به حاجی میرزا آقاسی.

ده ها کتاب و مقاله را که سراپا تکرار بود و مسخره کردن حاج میرزا آقاسی نیز خواندم و همین ها مرا به فکر انداحت که شاید و سپس باید، گونه ای دیگر نگاه کرد.

اصلاحات عين‌الدوله (1324ق- 1321ق)

آزيتا لقايي



گفتار کوتاهی است درباره کسی که به چوب تاريخ‌نويسان به جمع مطرودين تاريخ پيوسته است. در جريان انقلاب مشروطيت سلطان عبدالمجيد ميرزا عين‌الدوله به عنوان مظهر استبداد و عامل اصلی تيره‌روزی ايران آماج حملات مشروطه‌خواهان قرار گرفت. با عزل او از صدارت و تبعيدش از تهران دستيابي مشروطه‌خواهان به اهدافشان تسهيل شد. نقش و جايگاه او در جريان انقلاب او را مغضوب نويسندگان شيفته مشروطه ساخت؛ از اين رو توجه آنها معطوف برخی وجوه شخصيتي و کرداری او شد و ساير وجوه را يا کمرنگ کردند يا ناديده گرفتند. ما نيز از بررسی شرح حالش پيش و بعد از صدارت درمی‌گذريم و آن را به نوشتاری مفصل‌تر وامي‌گذاريم و فقط نگاهی گذرا بر ناديده‌ها و کمرنگ‌شده‌های دوره کوتاه صدارتش (از رجب 1321ق تا جمادی الثانی 1324ق) می‌افكنيم:
عين‌الدوله در اوضاعی جامه وزارت بر تن کرد که ديگران حاضر به قبول اين مهم نبودند. با عزل امين‌السلطان از صدارت همگان انتظار داشتند همه چيز از مدار اصلی خارج شود و آشوب همه جا را فراگيرد، اما چنين نشد و عين‌الدوله به رغم مخالفتها و دسائس گوناگون با اقتدار بر اريكه وزارت تكيه زد و به اصلاح امور پرداخت. با تشكيل مجلس نرخ ارزاق قدمی مثبت جهت تثبيت قيمتها برداشت. تشكيل مجلس حفط صحت نيز اقدام ديگر او بود. وظيفه اين مجلس نظافت شهر تهران، تميز نگهداشتن آب آشاميدنی مردم، ساختن رختشورخانه، دفع زباله، رسيدگی به وضع حمامهای عمومی و مسائلی از اين قبيل بود.
اصلاحات او در زمينه مالی چند جانبه بود. عين‌الدوله برای افزايش درآمد و کاهش مخارج ابائی نداشت که شاه را نيز در تنگنا قرار دهد و از بخششهای بی مورد او جلوگيری کند. فی‌المثل فرمان عشرت‌آباد را که شاه به پاس رقصی به رقاصه‌ای يهودی داده بود پس گرفت و اگر کسی جرات می‌کرد و از شاه خلعتی و فرمانی بی اذن عين‌الدوله می‌گرفت مؤاخذه می‌شد. صورت دربار را مشخص کرد و از خرج آن کاست. به پرداخت حقوق و مستمريها نظم بخشيد و دست تقلب مستوفيان را کوتاه کرد. مالياتهای تازه بر اراضی بست و تفاوت عمل را حذف کرد. همه حکام ولايات را برای نوروز به تهران فراخواند تا از آنها تضمين بگيرد که با اصلاحات او مخالفتی نکنند و اگر حاکمی شرايط عين‌الدوله را نمی‌پذيرفت از حکومت عزل می‌شد. برای نظارت بر کار حکام يك مفتش از طرف شاه، يكي از طرف عدليه، يكي از طرف تجار، يكي از طرف صندوق و يكي از طرف کابينه قرار داد تا احتمال خودسری و تعدی حکام را کاهش دهد. دفتر کابينه را تشكيل داد که فرامين حکام از آنجا صادر شود. خزانه‌داری کل را تأسيس کرد که در هر ولايتي شعبه‌ای داشت. اصلاحات او خصوصاً اصلاحاتی که منجر به قطع منافع مادی افراد می‌شد دشمنان فراوانی برايش به وجود آورد. شبنامه‌نويسي عليه عين‌الدوله آغاز شد و او را تهديد به مرگ کردند.
سلطان عبدالمجيد ميرزا عين‌الدوله علاوه بر نخوت و تکبر و استبدادی که بدو منسوب می‌دارند ويژگيهاي شخصيتي ديگري نيز دارد که حتی مخالفينش هم نمی‌توانند آنها را انکار کنند. عدم وابستگيش به دو قدرت انگلستان و روسيه خصوصيت بارز اوست. عين‌الدوله در دوره صدارتش هيچ امتيازي به خارجيها نداد و برای حفظ استقلال کشور دست به اقداماتی زد؛ بريگاد قزاق را که تحت نظر روسها اداره می‌شد، تحت نظر مستقيم وزارت جنگ قرار داد. با تقاضای انگليسيها برای كشيدن خط تلگراف بين نصرت‌آباد سيستان و کوه ملک سياه مخالفت کرد. تلاش روسها و انگليسها براي تطميع او بی‌نتيجه ماند. نفرت عين‌الدوله از فرنگيها به حدی بود که در هنگام مسافرت شاه به اروپا كه وي از همراهانش بود حاضر نشد از اتاق هتلش خارج شود. تکبرش در قبال فرنگيها و سياست تقويت حكومت مرکزی‌اش مطلوب انگليسها و روسها نبود بنابر اين کمر همت به تضعيف پايه‌های اقتدارش بستند.
در جريان انقلاب مشروطيت که زمينه‌های سياسی _ اجتماعی _ اقتصادی و فرهنگی آن مهيا شده بود مخالفين داخلی و خارجی عين‌الدوله همسو با هم در تضعيف او کوشيدند و موفق شدند فرمان عزلش را به دست آورند. در نتيجه از تلاش عين‌الدوله برای انجام اصلاحات ثمری حاصل نشد.

مظفرالادین شاه: خردمند دانا آن است که همواره به اقتضای زمان رفتار کند

مظفرالادین شاه: خردمند دانا آن است که همواره به اقتضای زمان رفتار کند

مقایسه سخنان مظفر الدین قاجار در اعلام فرمان مشروطیت با اندیشه سیاسی رهبران جمهوری اسلامی ، و از جمله با نظرات خود خمینی ، نشان دهنده این است که ایدوئولوژی " مدینته ا لنبی " جمهوری اسلامی در پایانه قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم ، تلاشی بود برای باز گرداندن جامعه به نظام سیاسی و اجتماعی چارده قرن پیش. این تلاش برای باز گرداندن جامعه قرن بیستم به عصر شبانی عربستان ، ارتجاعی تر از هر آنچیزی است که می توان ارتجاعی نامید. مگر اینکه برای خوش آیند گوئی برای چنان حکومتی و یا جناحی از آن ،منکر چنین وجود چنین حرکاتی در تاریخ باشیم. این که انها موفق شده اند یانه ، موضوع دیگری است.لیکن انکار نمی توان کرد که انان اسیب های ترمیم ناپذیر خود را بر جامعه ایران وارد کرده اند و همچنان ادمه می دهند.

. مظفرالادین شاه در آن فر مان خود می گوید:

"خردمند دانا آن کس است که همواره به اقتضای زمان رفتار کند....

آن اصول و قواعد ملکداری { قدیم} به کار امروز ما نمی خورد. چنان که نمی توان مثلا امروز ، لباس های قدیم و کلاه های یک ذرعی را دیگر باره میان طبقات نوکر از وزراء و اهل قلم و لشگر متداول نمود. کذالک ، امروز ،اصول فن اداره و قواعد سیاست و مملکت داری هم باید امروز ، ورای ایام گذشته باشد. این است که من مصمم شدم مجلس شورای ملی را تشکیل و تنظیم نمایم . تا بدین وسیله بنیان اتحاد و اتفاق دولت و ملت بطوری که دلخواه من است مستحکم شود و امیدوارم انشاء الله تعالی به این آرزو نایل شوم...

باز لازم است خاطر شما را به این نکته معطوف داریم که تا امروز نتیجه اعمال هر کدام ازشما ها فقط عاید به خودتان بود و بس، ولی از امروز شامل هزاران نفوس است که شما را انتخاب کرده اند".

تاریخ بیداری ایرانیان ، به نقل از ایرج پزشکزاد" مروری در تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، یکصدمین سالگرد".1385 ، چاپ نشر البرز.آلمان.

دولت قاجاري دولتي غير وابسته و غيرمستعمره بود

آقاي صنمي:

من بارها گفته ام كه در هر سطر و جمله شما در رابطه با ملت ترك و آزربايجان و كلا حقوق ملي و تاريخ ملل ساكن در ايران، اغلاط و اشتباهات متعدد آشكار و كينه و نفرت عميق پنهاني وجود دارد.

آخرين پستتان هم يكي از اين دهها و صدها مورد است در آنجا ادعا كرده ايد:
—————
گفته ايد:
تاسفانه اینکه هویت طلبان ما سلسله قاجار را ازینرو که گویا ریشه ترک داشته اند ، بر پهلویان (فارس ) ترجیح میدهند.

آقاي عزيز منبع شما در باره اين ادعا ويا دروغتان چيست؟ كدام نيروي ملي ترك از چپ و راست و مذهبي، قاجاريان را به صرف ترك بودن بر پهلويان ترجيح داده است؟

قاجاريان البته بسيار مقبول تر از پهلويان (كه از قضا هم هر دو شاه و هم هر دو ملكه آن يا ترك و يا نيمه ترك بوده اند) هستند اما نه براي آنكه ريشه ترك داشته است. ريشه تركي بودن در مقبوليت قاجاريان در ميان تركان و نيروهاي ملي ترك و آزربايجاني اهميتي ندارد، اما برعكس ريشه تركي در عدم مقبوليت قاجاريه در ميان قوميتگرايان فارس اهميت بسيار دارد، يكي به دلائل تئوريك كه قوميتگرايان فارس تركان را نژادي پست مي دانند و ديگري به دلائل سياسي (اساسا خود انگليسها كه قولت پهلوي را سر كار آورده اند رسما يكي از دلائل اين كار را ترك بودن قاجاريان اعلام كرده اند)

قاجاريان به دلائل بسيار مقبول ترند يكي به خاطر آنكه سلسله و دولتي دستنشانده نبوده اند، اما دولت و سلسله پهلوي دولتي به معني دقيق كلمه دست نشانده و آنهم بر اساس سنن غيردمكراتيكي مانند كودتا بود، هم برسركار آورده شدن رضاخان توسط استعمار انگليس و طي يك كودتا و هم سركار آورده شدن و سركار نگاه داشته شدن محمدرضا توسط استعمار انگليس و بعدها كودتاي سيا بوده است.

ديگر آنكه بر خلاف خاندان پهلوي به كه جز افراد ديكتاتور، زنباره، قمارباز و قاچاقچي مواد مخدر شخصيت برجسته اي به جامعه ايراني تحويل نداده است، خاندان قاجار شخصيتهاي برجسته بسياري در همه عرصه هاي فرهنگي و ادبي و سياسي و هنري به جامعه ايراني عرضه كرده اند، مصدق و احمدشاه و ايرج ميرزا و سليمان ميرزا و كامبخش و مريم فيروز و تنها چند تن از اينانند.

علاوه بر آن دولت قاجاري دولتي غير وابسته و غيرمستعمره بود كه جامعه ايران و آزربايجان را در سير طبيعي تاريخ آرام آرام به سوي مدرنيت و دولتي دمكراتيك (مشروطيت) و لائيك و فدرال (ايالات و ولايات) هدايت كرده است بر خلاف دولت پهلوي كه سكته اي در روند مدرنيت، دمكراسي، لائيسيم و فدراليسم در ايران شمرده مي شود بود. علاوه بر آن دولت قاجار همانطور كه گفته شد مانند دولت پهلوي دست نشانده استعمار نبود و اين خصلت به تنهائي براي مقبوليت و ترجيح آن بر پهلويها كفايت ميكند.

اما نكته مهمتر آنكه قاجارها چه مقبول و مرجح باشند و چه نباشند، دولت و سلسله و خانداني ترك و آزربايجاني بوده اند و همه خطا و صواب آنها، خوب و بدشان متعلق به ملت ترك و مملكت آزربايجان است مانند همه خطا و صواب دولت افشاري و صفوي و قاراقويونلو و آغ قويونلو ائلدنيزلي و جلايري و ايلخاني و …. پيش از آنها

براي مطالعه بيشتر در باره دولت تركي آزربايجاني قاجار به آدرس زير مراجعه كنيد:
http://sultanahmadshah.blogspot.com/
——————
فرموده ايد: هرچند قاجاریه از ترکمانان استرآباد هستند ولی از لحاظ هویت طلبان ما اقامت چند ساله آنان در دوران ولیعهدی در تبریز آنان را ترک آذربایجانی میکند

آقاي عزيز اين ادعاي شما شاهكار مغلطه و بي دانشي است.

نخست آنكه شما تركمن (ملت) را با توركمان كه يكي از زيرگروههاي طائفه اي تركان آزربايجان و آسياي صغير و تركيه است خلط كرده ايد و يا به فرقشان آگاه نيستيد. به اختصار، توركمانها گروههاي از قزلباشها هستند كه بر عليه عثماني قيام نكرده اند و يا قزلباشها آن گروه از توركمانها بشمار مي روند كه بر عليه عثماني قيام كرده اند و به همه حال قاجارها مانند افشارها و قاراقويونلوها و آغ قويونلوها و دهها و صدها طائفه و خاندان ديگر نه تركمن، بلكه از همين توركمانان بوده اند.

براي اطلاع بيشتر در باره توركمانان و فرق آنها با تركمنها به آدرس زير مراجعه كنيد:
http://kerkuk-az.blogspot.com/

دوم آنكه گمان كرده ايد هر گروه توركي كه در خراسان و مازندران ساكن است تركمن است. بر خلاف اين گمان نادرست، توركهاي ساكن در خراسان و مازندران عبارتند از تركمنها، تركها، قزاقها، و ازبكها. قاجاريان و ديگر گروههاي توركمان مانند افشار و قزلباش و شاهسون و … هم همه جز تركان ساكن در آن خطه اند و نه تركمنهاي آن نواحي

براي خواندن بيشتر در باره تركان ساكن در شمال شرق ايران به آدرسهاي زير مراجعه كنيد:
http://xorasan.blogspot.com/
http://mazandaran-turk.blogspot.com/

سوم آنكه شما اصل قاجاريان را از استرآباد دانسته ايد حال آنكه اسكان بخشي از قاجارها در آن نواحي حادثه اي جديد است و آن قاجارها هم از قاجارهاي آزربايجان بوده اند كه به آنجا كوچ داده شده اند، قبل از آن و بعد از آن هم قاجارها در آزربايجان ساكن بوده اند و حتي نواحي بسياري از آزربايجان تحت حكومت تيره هاي ايل قاجار ساكن در آزربايجان بوده است، مانند نواحي گنجه كه ماجراي جوادخان و مقاومت وي در مقابل اشغال روسيه مشهور است

حتي قبل از آن هم قاجارهاي آزربايجان در به قدرت رسيدن قزلباشان صفوي نقش عمده اي داشته اند و …

علاوه بر آن خود قاجارهاي آزربايجان اصلا از قاجارها و توركمانان قزلباش آسياي صغير و سوريه (شاملو،…) بوده اند و امروز هم تيره هاي قاجاري در اين نواحي ساكن اند.

اين همه در باره تاريخ اسلامي قاجارها است و الا آنها در تاريخ پيش از اسلام و پس از اسلام در آزربايجان با نام آغاج اري حضور داشته اند.

براي خواندن مطالبي در باره قاجارهاي باستان و يا آغاج اري به آدرس زير مراجعه كنيد:
http://arabistan-tr.blogspot.com/
http://luristan-tr.blogspot.com/
——————–
گفته ايد: موسس سلسله قاجار هم که به شیراز و کرمان لشکر کشی میکرد ، نظرش گسترش خاک ترکمنستان نبود ، بلکه می خواست پادشاهی مقتدرایران زمان صفویه را احیا کند.

آقاي عزيز: نه موسس سلسله ترك و آزربايجاني قاجار و نه موسس سلسله ترك و آزربايجاني صفوي كه همه اصلا از توركمانان قزلباش آزربايجان-آسياي صغير-سوريه بودند كوچكترين نيتي براي ايجاد دولت مقتدر ايران نداشته اند. آنها در ادامه سنن دولتهاي توركي پيش از خودشان مانند جلايري و ايلخاني و سلجوقي و … و در كشمكش و نزاعي داخلي بين توركمانان (در طرف ديگر توركمانان عثماني قرار داشتند) دولتهاي ترك و آزربايجاني توركماني-قزلباشي خود را تاسيس كرده اند. تنها رابطه آنها با ايران عبارت از اين است كه ايران كنوني نيز مانند بخشهائي از افغانستان و عراق و ارمنستان و گرجستان و …. تحت حاكميت اين دولتهاي ترك و آزربايجاني قرار داشته اند

براي خواندن مطالبي در باره دولت تركي آزربايجاني صفوي به آدرسهاي زير مراجعه كنيد:
http://xetayi.blogspot.com/
http://cahanshah.blogspot.com/

آقاسی از طایفة بَیات ايروان

آقاسی، حاجی‎میرزاعباس، پسر میرزامسلم (1198-1265ق/1784-1849م) از طایفة بَیاتِ ایرْوان، سیاستمدار و صدراعظم دولت ایران (1251-1264ق/1835-1848م) در روزگار محمدشاه قاجار (1250-1264ق/1834-1848م).

سالهای نخست زندگی: میرزاعباس در ایروان زاده شد و دوران کودکی و نوجوانی را نزد پدر خود که از علمای ایروان بود سپری کرد. از چگونگی احوال او در این دوره آگاهی چندانی در دست نیست. میرزاعباس در 14 سالگی همراه پدر به عتبات رفت و در زمرة شاگردان ملاعبدالصمد همدانی ملقب به فخرالدین (سعادت نوری، 9)، دانشمند و صوفی نامدار آن روزگار درآمد و به آموختن فقه و اصول و بخشی از حکمت و علوم غریبه و نیز نجات و ریاپیات و طی مراحل سلوک پرداخت و به حلقة مریدان خاص او پیوست و تا یورش وهّابیان به کربلا (1216ق/1801م) که ملاعبدالصمد کشته شد، در آن دیار مقیم بود، سپس خانوادة استاد و مرشد خویش را به همدان آورد و خود در جامة درویشان به اذربایجان رفت (اعتمادالسّلطنه، صدرالتواریخ، 154). مدتی بعد (1225ق/1810م)، به مکه رفت و سپس به تبریز وارد شد و به خدمت میرزابزرگ قائم‎مقام اول وزیر عباس‎میرزا نایب‎السلطنه راه یافت و به تعلیم میرزاموسی پسر قائم‎مقام پرداخت. زندگی او از آن وقت که از عتبات به ایران بازگشت، تا آنگاه که به مکه رفت، به درستی دانسته نیست. هدایت (10/167) معتقد است که او در این روزگار مشغول تحصیل دانش بوده است. برخی معتقدند (سعادت نوری، 20) که پس از بازگشت از عتبات به خدمت میرزابزرگ راه یافت و مدتی پس از آن به مکه رفت. او توسط میرزابزرگ با دربار نایب‎السلطنه ارتباط یافت؛ به تعلیم فرزندش محمدمیرزا (محمدشاه غازی) مشغول شد و به تلقین مشرب صوفیانة خود به او پرداخت. دم گرم او در محمدمیرزا گرفت و پیوند مراد و مریدی میان انان پدید امد. که تا پایان زندگی محمدشاه پابرجا بود.

ورود به جهان سیاست: پیوند نزدیکی که از این راه میان «حاجی» (که معاصرانش او را چنین یاد می‎کردند) و محمدمیرزا برقرار شد، نخستین و مهمترین علت وزارت آقاسی است. نکته‎ای دیگر که تقریباً همة مورخان از آن یاد کرده‎اند، آن است که حاجی به محمدمیرزا خبر داد که در آینده به سلطنت خواهد رسید (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 155؛ همو، خلسه، 30). این معنی در آن وقت که عباس‎میرزا زنده بود و پسران بسیار داشت، شگفت می‎نمود. به همین دلیل برخی معتقدند که وی به همة پسران عباس‎میرزا چنین وعده‎ای داده بوده است (گراند واتسون، 198) تا در هر صورت آیندة خویش را تضمین کرده باشد، خاصه آنکه گفته‎اند از محمدمیرزا وعدة صدارت گرفت (هدایت، 10/168). بنابراین شگفت نیست که محمدشاه، حاجی را که «قطبِ مُلْکِ شریعت» می‎دانست (سپهر، 2/242)، پس از قتل میرزاابوالقاسم قائم‎مقام فراهانی (صفر 1251ق/ژوئن 1835م) که گویا حاجی نیز در آن دست داشته است، به وزارت برگزید.

وزارت: وزارت میرزاآقاسی با شیوع بیماری وبا در تهران و خروج محمّدشاه از این شهر آغاز گشت. حاجی پس از تصدی این مقام (1251ق/1835م) به سرعت و با کمک شاه، مدّعیان وزارت را تار و مار کرد، ازجمله، اللّهیارخان آصف‎الدوله را که در روزگار فتحعلی‎شاه یک چند صدارت داشت به خراسان، و آقاخان محلّاتی را به کرمان فرستاد و منوچهرخان معتمدالدوله را روانة اصفهان و لرستان و خوزستان کرد (هدایت، 10/169). سپهر (2/241) حبس و تبعید شاهادگان و مدعیان وزارت را پیش از صدات حاجی می‎داند. حاجی به رغم تلاشهای بسیارش در راه رسیدن به وزارت و تحکیم خود در این مقام، «زشت می‎دانست که کسی او را وزیر خطاب کند یا صدراعظم خواند». او همواره می‎گفت که آمدن محمدخان زَنْگِنه را از آذربایجان انتظار می‎کشد تا زمام امور را به دست او سپارد (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 161)؛ و از این‎رو «پشت مَناشیر پادشاه را چنانکه قانون وزیران است، خاتم نمی‎نهاد»، اما چون محمدخان وارد تهران شد، حاجی از تفویض صدات به او خودداری کرد و گفت: او را «از بهر آن آوردم که حشمت او از نظرها محو شود و دیگر کس به طمع و طلب وزارت او ننشیند» (سپهر، 2/247). از آن پس حاجی را «شخص اول مملکت» نامیدند و او «ایت لقب را پسنده داشت» (همو، 2/234). محمدشاه نیز که او را نه به چشم صدارت بل به چشم ولی و مراد خود می‎نگریست و از آن گذشته همیشه از بیماری در رنج بود، یکسره از کارها دست کشید و همه را به وی واگذاشت، خاصه که حاجی در تبریز او را چنان تربیت کرده بود که چون زاهدان رفتار می‎کرد و از امور دنیوی اعراض می‎داشت. حاجی اندکی بعد با عزت‎نساء دختر فتحعلی‎شاه و عمة محمدشاه و همسر پیشین موسی‎خان برادرزادة فتحعلی‎شاه ازدواج کرد. او که از شرایط ملکداری بی‎اطلاع بود و خود به این معنی اعتراف داشت (خان‎ملک ساسانی، 2/113)، میرزاشفیع آشتیانی صاحبدیوان را در حل و عقد امور ا خود انباز کرد (سپهر، 2/242).

سیاست داخلی: حاجی چون از قائم‎مقام خوشدل نبود کسانی را که وی از کارها عزل کرده بود، دوباره برکشید و به خود نزدیک کرد. ازجمله میرزاابوالحسن‎خان شیرازی وزیر خارجة فتحعلی‎شاه را که از بیم قائم‎مقام به جهت ارتباطش با انگلیس و کوشش برای به سلنت نشاندن ظلّ‎السلطان، در حضرت عبدالعظیم پناهنده شده بود، به تهران خواند و در نمیان مقربان درگاه منخرط ساخت». در روزگار صدارت او فتنة باب رخ داد و منوچهرخان معتمدالدوله، مدعی صدارت، این فتنه را تقویت کرد. هم در آن روزگار حسن‎خان سالار پسر آصف‎الدوله در خراسان و میرزاآقاخان محلاتی در کرمان و بلوچستان سر به شورش برداشتند.

حاجی به کار صنعت و کشاورزی علاقه داشت، اما در هیچیک از این 2 مورد موفقیت چندان نصیبش نشد. «کتابچة املاک» آقاسی سندی است گویای علاقة وافر او به امر کشاورزی و احیای زمینهای بایر (افشار، 231). گفته شده است که هدف وی از این اقدامت بیش از آنکه متوجه منافع مردم باشد، ثروتمندتر کردن خود و اشراف روزگار بوده است (آوری، 120). علاوه بر حفر کاریزها برای رونق کشاورزی، طرح برگرداندن روخانة کرج به تهران را برای تأمین آب پایتخت، برنامه‎ریزی kرد و کشت درخت توت را برای پرورش کرم ابریشم رونق داد و قورخانه را برای صنایع توپ‎ریزی و اسلحه‎ریزی دایر ساخت. از جمله کارهای نیک او ممنوع کردن شکنجه و ضرب و شتم (طی فرمان ربیع‎الثانی 1262ق/آوریل 1846م) بود. او در زمینه‎های فرهنگی هم کوششهایی داشت. از نامة مشیرالدوله سفیر ایران در دولت عثمانی برمی‎آید (سعادت نوری، 113) که وی تعداد 50 تن از ایرانیان را برای «تحصیل صنعت» روانة مصر کرده بود. آنگاه از مسیو گیزو وزیر امور خارجة فرانسه خواست تعدادی صنعتگر به ایران فرستد. سپس به پیشنهاد گیزو بنا شد 20 تن از ایرانیان برای تحصیل علوم و فنون به فرانسه روند که حاجی با آن مخالفت کرد (خان‎ملک ساسانی، 2/126). همو، محمدحسن‎بیک افشار را برای یادگیری بلورسازی و قندریزی به روسیه فرستاد. در روزگار صدارت او نخستین روزنامه در ایران توسط میرزاصالح شیرازی منتشر شد (محرم 1253ق/آوریل 1837م)، ولی 2 سال بیشتر دوام نیافت (اقبال، 142؛ آدمیت، 369). وضع خزانة مملکت در ایام او مختل بود و خرج و دخل توازنی نداشت. به گفتة سپهر (3/26) خزانه را «چنان بذل کرد به تیول و سیورغال و اکرام مردم که هر سال 2 کرور تومان خرج ایران از دخل آن بر زیادت بود». او پول خزانه را به حقوق درباریان و افراد خانوادة شاه و مستمری امرا و درباریان و افراد خانوادة شاه و مستمری امرا و درباران اختصاص داد و برای بقیة مطالبات، براتهایی در وجه حکام ولایات صادر می‎کرد که اغلب وصول نمی‎شد و همین براتها بود که روزگار امیرکبیر، عمده بدهکاری دولت محسوب می‎شد. حتی گفته‎اند که به امرای ارتش، مواجب افواجی را می‎داد که وجود خارجی نداشتند.

سیاست خارجی: حاجی در سیاست خارجی، مانند بیشتر دولتمردان عصر قاجار، به علت اینکه ایران درگیر رقابتهای سخت روس و انگلیس بود، با ناکامی روبه‎رو شد. مهمترین شکست وی، محاصرة هرات توسط ارتش ایران بود. حاجی که از مسایل نظامی هیچ اطلاعی نداشت، در عملیات جنگی دخالت می‎کرد و حتی محاصرة ناقص هرات را که باعث ناکامی ایران شد، خود رهبری کرد و آنگاه که به علت اتمام حجت و اشغال خارک توسط انگلستان، از محاصرة هرات دست کشید و عزم بازگشت کرد، ارتش را بی‎سروسامان به حال خود رها ساخت. سوءتدبیر او در این لشکرکشی و سپس بی‎اعتنایی نسبت به درخواست امیران افغان، که مخالف سیطرة انگلستان بودند (محمود، 2/511)، باعث شد که ایران برای همیشه افغانستان را از دست بدهد. سیاست ناهنجاری که در مذاکذات ارزروم پیرامون اختلاف ارضی میان ایران و عثمانی در پیش گرفت، تا به آن مایه بود که میرزاتقی‎خان (امیرکبیر) نمایندة دولت ایران، گاهی آنچه خود درست تشخیص می‎داد، نه آنچه از تهران ابلاغ می‎شد اجرا می‎کرد. شگفت آن است که میرزاتقی‎خان، فرمانهای دولت متبوع خود را از دست نمایندگان روس و انگلیس دریافت می‎کرد و از این معنی ناله‎ها می‎داشت. گرچه حاجی طی نامه‎ای او را بسیار ستود و از خدماتش بسی تمجید کرد (مکی، 71)، امّا پس از انعقاد عهدنامه (1260ق/1844م) و بازگشت به ایران، با وی درشتیها نمود (خان‎ملک ساسانی، 2/107). برخی گفته‎اند از آن‎رو با میرزاتقی‎خان چنین رفتار می‎کرد که در وجود او قائم‎مقام را می‎دید و از او در اندیشه بود و می‎کوشید او را به کاری گمارد که از عهده برنیاید (نادرمیرزا، 50) یا او را از تهران دور نگاه دارد. هم در آن روزگار سوءسیاست حاجی باعث غارت و ویرانی محمره (1254ق/1838م) و قتل عام کربلا (1260ق/1844م) به وسیلة پاشای بغداد شد (خان‎ملک ساسانی، 2/89-91، به نقل از عبرت‎نامه). در مورد روابط او با روس و انگلیس روایات مختلف و متناقض است. برخی او را صریحاً آلت دست انگلیس می‎دانند (محمود، 2/511؛ خان‎ملک ساسانی، 2/121)، ولی بعضی شواهد تاریخی خلاف آن را می‎رساند. مثلاً وقتی شنید که میرزاآقاخان نوری شبها با لباس دیگرگون از سفارت انگلیس بیرون می‎آید، بی‎درنگ او را به جرم جاسوسی دستگیر کرد و پس از سیاست به تبعید فرستاد (همو، 1/13، 15). نامة تند او به سفارت انگلستان دربارة جاسوسی آقاخان محلاتی و استیضاح سفیر آن کشور در مورد پناه دادن و یاری او نیز خلاف این اتهام را نشان می‎دهد. همچنین گفته‎اند که امتیاز شیلات شمال را به روسها واگذاشت، ولی اینک روشن شده که وی با اجارة آن به روسها مخالف بوده (آدمیت، 409) و مردی آقاسی نام را که در گرگان شیلات را به روسها واگذاشته، به سختی توبیخ کرده است. بنابراین به نظر می‎رسد که حاجی می‎کوشیده سیاست مستقلی در پیش گیرد، ولی سیاست او نسبت به دولتهای بیگانه، متناقض بود. او گاه با آنها ستیز می‎کرد و در مقام دفاع از منافع کشور برمی‎آمد، و گاه «به جهت نیک‎نامی دولت ایران» به قسمی با آنها رفتار می‎کرد که از کردار او آزرده نشوند. گاه برخلاف تمایل روس و انگلیس با دولت فرانسه عهدنامة دوستی و بازرگانی می‎بست و می‎کوشید روس و انگلیس از آن آگاه نشوند، و آنگاه که موضوع آشکار می‎شد، به صراحت به تکذیب آن می‎پرداخت.

سیرت و اخلاق، حاج‎میرزاآقاسی از آن کسانی است که عقاید مخالف در حق او بسیار ابراز شده است. اعتمادالسلطنه (با آنکه آقاسی با پدرش حاج‎علی‎خان فراش‎باشی ـ قاتل امیرکبیر ـ میانة خوبی نداشته) در وصف او می‎گوید: «شرح نیکمردی و بزرگواری و حق‎پرستی او مستلزم تألیف کتابی جداگانه خواهد بود»، اما در جایی دیگر از بدزبانی و درشتخویی او سخنها دارد. آقامهدی نواب تهرانی او را به غایت بی‎تدبیر و بری از بینش و ایین دانسته است (خان‎ملک ساسانی، 2/71، به نقل از دستورالاعقاب). به رغم آنکه گفته‎اند وقتی شاه، نامة مخالفان سرسخت حاجی را در سعایت او، همراه با نام ساعیان به حاجی تسلیم کرد، وی آن نامه را نخوانده سوزاند و مطلقاً درصدد سرکوب و مجازات آنها برنیامد (سعادت نوری، 49، 50)؛ امّا درشتخویی و بدزبانی، و گاهی حرکات مسخره‎آمیز او را اغلب مورخین نقل کرده‎اند. با این احوال، وی می‎کوشید که همه را از خود خشنود سازد، اما به علت تندخویی و نفوذی که در شاه داشت، شاهزادگان در خانه‎ای که در عباس‎آباد برای خود ساخته بود ماند و حتی به عیادت شاه نرفت.

پایان کار و مرگ: بلافاصله پس از مرگ شاه (1264ق/1848م)، مهد علیا، مادر ناصرالدین‎شاه، حاجی را با تأیید درباریان از وزارت خلع کرد. حاجی که منتظر رسیدن ناصرالدین‎شاه به تهران بود، درخواست در کارها دخالتی کند، اما با مخالفت سخت درباریان روبه‎رو شد. پس به یافت‎آباد روانه شد که از آنجا که برای استقبال موکب‎شاه به سوی تبریز رود، اما مردم یافت‎آباد او را راه ندادند و حتی به سویش تیر انداختند و او مجبور شد در حضرت عبدالعظیم متحصن شود. در این میان خانة تهران و عباس‎آباد او هم چپاول گردید. ناصرالدین‎شاه پس از رسیدن به تهران و استقرار بر تخت پادشاهی، حاجی را بنواخت و به درخواست خود او به عتبات روانه‎اش کرد (اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 181)؛ و گفته‎اند که وی به آنجا تبعید شد. حاجی که قبل از مرگ محمدشاه، تمام املاک خود را که 1438 دیه و مزرعه برآورد کرده‎اند، به او بخشیده بود (سپهر، 2/212)، اینک که عازم عتبات بود، بقیة اموال خود را با خانة مسکونی و آنچه قبلاً داده بود، همه را یکجا به دولت واگذاشت (مستوفی، 1/48). چندی بعد (روز جمعه 12 رمضان 1265ق/اول اوت 1849م) در سن 67 سالگی درگذشت. آقاسی شعر هم می‎گفته و به یاد استادش ملاعبدالصمد همدانی، فخری تخلص می‎کرده است. از او رساله‎ای به نام کتاب قانون دولتی در قانون نشانها باقی است (دانشکدة حقوق، 511). اعتمادالسلطنه هم کتابی به نام مصباح محمدی و رساله‎ای در تفسیر بعضی آیات مشکل قرآن (صدرالتواریخ، 158) به او نسبت می‎دهد.


مآخذ: آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 1361ش، جمـ ؛ آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمة محمدرفیعی مهرآبادی، تهران، عطایی، 1363ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، صدرالتواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، وحید، 1349ش، جمـ؛ همو، خلسه (خوابنامه)، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، طهوری، 1348ش؛ افشار، ایرج، «کتابچة املاک حاج‎میرزاآقاسی»، یغما س 17، شمـ 5 (مرداد 1343ش)؛ اقبال، عباس، میرزاتقی‎خان امیرکبیر، دانشگاه تهران، 1340ش؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1350ش، 2/204؛ خان‎ملک ساسانی، سیاستگران دورة قاجار، تهران، بابک، 1338ش، جمـ ؛ دانشکدة حقوق، فهرست خطی؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ‎التواریخ (بخش قاجاریه)، تهران، اسلامیه، 1344ش، 2-246؛ سعادت نوری، حسین، زندگی حاجی‎میرزاآقاسی، تهران، وحید، جمـ ؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمة حسین نورصادقی، تهران، اشراقی، 1356ش، ص 420؛ گراند واتسون، رابرت، تاریخ قاجار، ترجمة عباسقلی آذری، تهران، 1340ش، ص 232؛ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، تهران، اقبال، 1329ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1334ش؛ مکی، حسین، امیرکبیر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش، صص 80، 81، 192؛ نادرمیرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنة تبریز، تهران، 1233ق؛ هدایت، رضاقلیخان، روضه‎الصفا، تهران، خیام، 1339ش.

صادق سجادی

ناصرالدين شاه فقط يک شاه نبود. عکاس بود و نقاش. شعر می سرود و داستان می نوشت

شاه رمان می نويسد*

بازخوانی تاریخ رمان نویسی در ایران

ناصرالدين شاه فقط يک شاه نبود. عکاس بود و نقاش. شعر می سرود و داستان می نوشت. هر چند علاقه او به ادبيات و هنر بيشتر از روی تفنن بود تا دغدغه اما مگر شاهی را سراغ داريد که به شکل حرفه ای به ادبيات يا هنر بپردازد؟
شاید اگر او شاه نبود و زندگی خود را وقف همين آثار ادبی، هنری می کرد، امروز ارج و قرب بيشتری میان مردم ایران داشت. سال های طولانی حکومت او چیزی به این سرزمین اضافه نکرد (1) و اگر هم در کشور اصلاحاتی به وجود آمد، همه مدیون اصلاح طلبانی است که یا به دستور او کشته شدند یا در میانه راه متوقف.
می گویند شاه ایران سفر به فرنگ را دوست نداشت و حتی ایرانیان را از سفر به فرنگ منع کرده بود، (2) اما با این حال سه بار در عمر خود به اروپا سفر کرد و اتفاقا سفرنامه هایی که نوشت، بعدها الهام بخش دیگر نویسندگان ایرانی شد. یکی از این نویسندگان زین العابدین مراغه ای بود که او را با نام یگانه کتابش، "سیاحتنامه ابراهیم بیگ" می شناسیم. کریستف بالایی، ایرانشناس فرانسوی می نویسد: � [سیاحتنامه ابراهیم بیگ] زیر نفوذ حاجی بابا و خاطرات سفر ناصرالدین شاه به نگارش درآمده بود. � (3)
این سفرنامه ها، همگی در روزنامه های آن عصر چاپ شدند، همچنان که تنها داستان بازمانده از شاه ایران نیز برای بار نخست در روزنامه "ملتی" به صورت پاورقی منتشر شد. (4)
نام رمان ناصرالدین شاه "حکايت پير و جوان" است که به احوالات دو تن از شخصيت های اصلی داستان اشاره دارد. اين داستان را عبدالکريم منشی طهرانی کتابت کرده که کاتب مخصوص ناصرالدين شاه بود و اصل اثر نیز در کتابخانه ملی ایران نگهداری می شود.
متاسفانه در این نسخه هیچ نامی از ناصرالدین شاه به عنوان نویسنده اثر برده نشده و تنها به همان نام عبدالکریم منشی طهرانی برمی خوریم. همین نیز می تواند تردیدهایی درباره نویسنده اصلی اثر به وجود آورد اما شواهدی دردست است که نویسنده این کتاب نمی تواند شخص دیگری به جز ناصرالدین شاه باشد. در فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی هم که سال ها پيش احمد منزوی تهيه کرده، اين کتاب به ناصرالدين شاه نسبت داده شده و همين طور است در فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی به اهتمام سيد عبدالله انوار. ايرج افشار نيز در مقاله ای که سال 1346 در شماره 23 مجله نگين نوشته، به معرفی اين اثر پرداخته و نويسنده آن را ناصرالدين شاه دانسته است.
اين کتاب در پنج سال گذشته دوبار منتشر شده که نخستين آنها به کوشش مهدی ميرکيايي در سال 1380 است و دومی آن به اهتمام کورش منصوری در سال1385. منصوری در مقدمه خود بر اين کتاب بر عناصری چون نثر، تکيه کلام ها و علايق راوی داستان استناد می کند تا نشان دهد که داستان نوشته ناصرالدين شاه است و نه کس ديگری. او می نويسد: � زندگی خصوصی ناصرالدين شاه، نوع انديشه و علاقه هايی که داشته، با شواهدی که در متن به دست آمده است، مطابقت دارد. از جمله علاقه های او می توان از پيوستگی او با شکار و طبيعت ياد کرد. �
در اين داستان، راوی به شکار مرغان و کوچ پرندگان به دفعات اشاره می کند. جايي هم می گويد: � ... ما از ملت خودمان حرف می زنيم � که کورش منصوری دراين باره می نويسد: � اين کلامی است شاهانه...�. همچنين راوی، تکيه کلام هايي چون "پدرسوخته" به کار می برد که اين هم از تکيه کلام های "ناصرالدين شاه" است.
اما مهدی ميرکيايي هم در مقدمه خود مستنداتی ارائه می دهد که داستان، نوشته ناصرالدين شاه است. در صفحات آغازين کتاب به اين جملات برمی خوريم: � ... کاهی در شبهای اوايل بهار که در بعضی از قصرها و دهات بيرون شهر بودم... � و نيز: � ... در فصل پاييز و زمستان در کرمسيرات وطن خود که طهران است غالبا از شکار اين مرغان وحشی مسرور و مشعوف بودم... �
ميرکيايی از اين جملات نتيجه می گيرد: � شخصی که در قصرهای بيرون شهر مقيم بوده و مشغول شکار پرندگان، يا شاه است يا فرزندان يا درباريان او. فرزندان پسر شاه اهل نوشتن نبوده اند... از سويي اطرافيان قلم به دست شاه، کسانی چون اعتمادالسلطنه، امين الدوله و اديب الملک بودند که چنين نثری را از آنها سراغ نداريم و نثر، به نثر سفرنامه های مختلف شاه بسيار نزديک است. �
اولین رمان فارسی
اولین رمان فارسی را چه کسی و در چه سالی نوشته است؟ بدون شک پاسخ دقیقی برای این سئوال متصور نیست. اگرچه در برخی آثاری که به نحوی به تاریخ ادبیات ایران پرداخته اند، "سیاحتنامه ابراهیم بیگ" به عنوان اولین رمان فارسی معرفی شده است، اما با همان قاطعیت نیز می توان این ادعا را نفی کرد. حداقل ما یک نمونه رمان فارسی داریم که پیش از کتاب زین العابدین مراغه ای نوشته شده و آن رمان ناصرالدین شاه قاجار است. "حکایت پیر و جوان" تاريخ 1289 هجری قمری را به همراه دارد که در تقويم شمسی برابر با 1251 است. حال آن که "سیاحتنامه ابراهیم بیگ" در سال 1285 منتشر شده است. اگرچه بر سر تاریخ نگارش کتاب مراغه ای اتفاق نظری وجود ندارد. وراکوییچکوا در کتاب "تاریخ ادبیات ایران" می نویسد که این کتاب در سال 1888 نوشته شده و سال ها بعد در 1904 امکان انتشار یافته است. اما کریستوف بالایی این نظر را نفی می کند و سال نگارش آن را 1880 می داند. (5) حتی اگر قول کریستف بالایی را هم صحیح بدانیم، رمان "حکایت پیر و جوان" پیش از کتاب مراغه ای نوشته شده است. (6)
با این حساب، آیا ناصرالدین شاه اولین رمان نویس در ایران است؟ اگر هم نباشد، بدون شک جزو اولین هاست و البته که جای تعجب چندانی ندارد. این به هچ وجه تصادفی نیست که شاه ایران به تقلید از نویسندگان غرب قلم به دست می گیرد و اصول رمان را در اثر خود رعایت می کند.
می توان رمان در ایران را محصول نهضت ترجمه ای دانست که در دهه 1820 به فرمان عباس میرزا، ولیعهد ایران آغاز شد. این نهضت، نهضتی درباری بود به گونه ای که مترجمان، مقربین دربار بودند و مخاطبان آنها هم شاه و درباریان.
نخستین این ترجمه ها، آثار تاریخی بودند، مثل آثار ولتر، یعنی "پطر کبیر" و "شارل دوازدهم" که توسط میرزا رضا مهندس، از اولین دانشجویان اعزامی به انگلستان انجام شد. (7) اما در زمان ناصرالدین شاه توجه شاه و دربار معطوف به رمان و داستان غرب نیز می شود و از آن پس در کنار کتاب های تاریخی، آثاری از رمان نویسان فرانسوی ترجمه می شود.
در مورد مضامین این رمان ها گفتنی بسیار است. بیشتر آنها مضامینی عاشقانه داشتند اگرچه در همان زمان آثاری هم از الکساندر دوما، برناردن دو سن پیر و دانیل دفو ترجمه شد. کریستف بالایی در کتاب سرچشمه های داستان کوتاه فارسی می نویسد که اغلب این آثار از نوع "ادبیات خلوتخانه" و "اتاق خواب" بودند که � دل از درباریان قاجار می ربودند �. (8) دکتر جمشید بهنام نیز در کتاب "ایرانیان و اندیشه و تجدد" می نویسد: � رمان های فرانسوی در میان درباریان و تحیلکردگان آن روز طرفداران بسیار داشت ... غالب این ترجمه ها درباره عشق های ممنوع از نویسندگانی دست دوم بود و این به خوبی طرز تفکر درباریان آن روز را می رساند. � (9)
از جمله این آثار می توان به رمان عاشقانه "حیات فوبلاس" اشاره کرد که علی بخش میرزا، نوه فتحلیشاه آن را به دستور ناصرالدین شاه ترجمه کرد. در حقیقت، بسیاری از ترجمه های آثار تاریخی یا رمان های اروپایی که از عصر ناصرالدین شاه بر جای مانده، به دستور مستقیم شاه انجام شده است. جمشید بهنام در کتاب خود حتی این فرض را مطرح می کند که شاه در بازگشت از سفر اول فرنگ خود تعدادی از رمان های روز فرانسوی و سرگذشت های تاریخی را به ایران می آورد. اغلب این ترجمه های عصر ناصری هم به شاه تقدیم شده است که به عنوان نمونه می توان ترجمه علیقلی کاشانی از "قرن لوئی چهاردهم" اثر ولتر (1289 قمری) را نام برد یا کتاب های "تاریخ مختصر ناپلئون" با ترجمه رضا ریشار (1279 قمری) و میشل استروگف اثر ژول ورن با ترجمه اوانس خان (1312 قمری). (10)
پس ناصرالدین شاه از اولین ایرانیانی بوده که امکان آشنایی با گونه ادبی رمان را یافته است. خب، ذوق نوشتن هم داشته که حاصل همه این ها کتاب "حکایت پیر و جوان" شده است.

شاه رمان نوشته است
دلایل بسیاری وجود دارد که "حکایت پیر و جوان" را یک رمان بدانیم، نه قصه ای که به شیوه سنتی ایرانی نگاشته شده است. اگرچه نمی توان آن را حتی با رمان های عصر خود نیز مقایسه کرد. در همان زمان آثاری خلق شده بود که پس از گذشت چند صد سال همچنان در شمار بهترین رمان های جهان محسوب می شوند. نباید فراموش کرد که کتاب ناصرالدین شاه اهمیتش را از نظر تاریخی به دست می آورد، چه از این نظر که یک شاه آن را نوشته و چه از نظر این که نتیجه اولین تلاش هایی است که ایرانیان در جهت خلق یک گونه جدید ادبی در ایران کرده اند. کتاب ناصرالدین شاه یک قصه و حکایت نیست، حتی اگر نام آن "حکایت پیر و جوان" باشد. ویژگی هایی که برای حکایات و قصه ها متصور هستیم، در این کتاب وجود ندارد. جمال میرصادقی در کتاب ادبیات داستانی چندین ویژگی را برای قصه ها برشمرده که عبارتند از خرق عادت، پیرنگ ضعیف، مطلق گرایی، کلی گرایی، ایستایی، همسانی قهرمان ها در سخن گفتن، نقش سرنوشت، شگفت آوری، استقلال حوادث و کهنگی. (11)

در کتاب ناصرالدین شاه، شخصیت ها هیچ کار عجیبی که به معنای خرق عادت باشد، انجام نمی دهند. نه انسان با حیوان صحبت می کند و نه غولی از بطری بیرون می آید. برخلاف آن، انسان ها هستند که از ابتدا تا انتهای داستان با یکدیگر صحبت می کنند. حادثه محیرالعقولی هم که شبکه استدلالی داستان را سست کند، رخ نمی دهد و برعکس، منطق داستانی رعایت شده است. بین همه رویدادها رابطه علت و معلولی موجهی وجود دارد که تمام داستان را باورپذیر می کند. مهدی میرکیایی در مقدمه کتاب "حکایت پیر و جوان" شاهد خوبی برای این مدعا می آورد؛ در بخش آخر کتاب، راوی داستان با یکی از شخصیت های اثر همراه می شود. او برای همراه شدن با پیر دلیلی لازم دارد؛ پس پیرمرد ناتوان را بر الاغ خود می نشاند و با او همراه می شود. اما چرا امروز برخلاف روزهای دیگر با الاغ بیرون آمده؟ برای این هم منطق قابل قبولی می تراشد: � ... چون این دو روز که با طفل و جوان در کردش همراهی کرده پیاده بسیار رفته کمال خستکی داشتم امروز را بر خر خود سوار شده در کوچه و بازار می�راندم... �
شخصیت های داستان ناصرالدین شاه نه خوب هستند و نه بد؛ آدم هایی معمولی هستند که با قهرمانان قصه ها هیچ نسبت و شباهتی ندارند. حرکات و رفتار همه آنها شرح داده می شود. نویسنده حتی رنگ و جنس لباس آنان را هم توصیف می کند که همه این ها دلیلی است بر تلاش ناصرالدین شاه در خلق یک رمان. به عنوان نمونه در داستان آمده است: � نظرم بر طفلی افتاد که کلاه ماهوت سرخ کردی در سر داشت و در کلاه راههای باریک از ماهوت سیاه داشت و تکمه کردی در بالای کلاه بود قبای زرد نخودی بسیار کوتاهی داشت تکمهای یکدستش باز و دست دیگر انداخته بود پیراهن سفید کرباسی زیر جامه کشاد بنفشی جورابهای پشمی کفشهای چرم قرمز تنگ پاشنه کشیده و یک کمربند چرمین چنان تنگ بر شکم شکسته بود که نفس بعسرت بیرون می آمد و دو جیب بسیار بزرگی داشت و معلوم بود که اشیا مختلف زیاد در او جمع کرده... �
هر شخصیتی در این داستان لحن مخصوص به خود را دارد و آنها را از نحوه سخن گفتنشان می توان شناخت. آنجا که خواننده با جمعی از جاهلان مواجه می شود، لحن جاهلان تهرانی را می توان در کلامشان تشخیص داد: � داداش جان بمرک خودت همین است که کفتی انشالله بخدمت میرسم و خواهی دید که پدرش را آتش را میزنم سر تو سلامت باشد... � یا جوان به بقال می گوید: � استاد جان یک غلیان بده ببینم چه طور میشود... � هیچ شخصیتی مانند دیگری صحبت نمی کند. پیرمرد با حسرت از روزهای گذشته می گوید: � هر وقت در جوانی باین کل رسیدم بی اختیار خنده میکردم و اسمش را فضول کلها کذاشته بودم چرا که از ابتدای بهار الی آخر پاییز کل میدهد و خسته نمیشود... �
زمان و مکان داستان هم مشخص است، نه فرضی؛ داستان در شهر تهران و زمان حکومت قاجارها می گذرد و می توانیم در خلال آن به یک تصویر از تهران آن زمان و ویژگی های اجتماعیش برسیم و مگر همه این ها از مشخصه های یک رمان نیست؟
حکایت پیر و جوان
� تفصیلی است در درک بهار نوشته میشود با اینکه طبایع ناس مختلف است و هر یک بوضع و طور و قسمی درک بهار میکنند گذشته از طبایع مختلف بحسب سن و سال و پیری و جوانی و طفولیت درک بهار باختلاف دست میدهد.... �
این جملات آغازین کتاب ناصرالدین شاه است که تا حدود زیادی ماجرا را روشن می کند. داستان ناصرالدین شاه، گویای حال و وضعیت انسان ها در فصل بهار است. بر این اساس نویسنده کتاب را به سه فصل تقسیم کرده است که فصل اول حکایت طفل است و دو فصل دیگر حکایت های جوان و پیر.
طفل، جوان و پیر هر کدام واکنشی خاص سن و سال خود نسبت به فصل بهار دارند؛ هر یک نماینده طیف سنی خاص خود هستند و از این نظر نویسنده یک جز را به مثابه کل در نظر گرفته است. هیچ کدام آنها نام منحصر بفردی هم ندارد و خواننده آنان را تنها به نام های طفل، جوان و پیر می شناسد. این نیز منطق داستانی دارد. راوی داستان خود شخصیتی است که از سر کنجکاوی به تعقیب طفل و جوان و پیر می پردازد. پس طبیعی است که نام آنها را نداند و چیزی هم در این رابطه ننویسد.
داستان در سه روز پیاپی می گذرد. روز نخست، روز طفل است که با فرا رسیدن بهار و تعطیلات نوروزی از قید درس و مشق رها شده است. راوی قدم به قدم او را تعقیب می کند و دلیل می آورد که � خواستم بفهمم که هوای خوش و آفتاب دلکش و خوبی و طراوت امروز چه اثر دراین طفل دارد... �
طفل در هر قدم خرابی به بار می آورد؛ هیچ کس از شیطنت های او در امان نیست، نه بزرگ و نه کوچک. خدا چنین بچه ای را نصیب کسی نکند. در یک روز تمام شهر تهران را به هم می ریزد و این درک طفل از فصل بهار است؛ تعطیل شدن مکتبخانه ها و آزادی مطلق. شرح شیطنت های طفل خواندنی است و یک نمونه آن از این قرار است؛ طفل به زمینی پر از کاهو و پیاز و سبزی می رسد. چون � پسر میدانرا خالی دید خر صاحب زمین را که در کناری بسته بود باز کرده سوار شد در میان سبزیها و کاهوها و غیره میدوانید و آواز میخواند و اغلب حاصل را در زیر دست و پای خر ضایع کرده کاه نیز پایین آمده حاصل را میخورد و میکشت و با لگد پایمال میکرد... �
دومین روز داستان، روز جوان است. نویسنده فصل بهار را فصل بی قراری های جوان می داند؛ فصلی که عاشق تر از همیشه است. در جستجوی معشوقی کوچه ها را پایین و بالا می کند و چون کسی نظری به التفات به او نمی کند، دلشکسته می شود. جوان پرشور است و هیجانات درونی او در فصل بهار اوج می گیرد. پس از ناکامی در عرصه عشق قدم به عرصه قمار می گذارد و همه چیز خود را به باخت می دهد، حتی لباس هایش. � بالاخره آنچه در سر و تن داشت بالتمام بقمار رفت و لخت و عور شد و چون در بازی رسمست همینکه کسی در قمارخانه کسی لخت شد چیزی میدهند بپوشد و عوض کلاه ماهوتی کلاه نمد سیاه چرک آجیل فروش را بده شاهی خریده بر سرش کذاشتند... �
روز آخر داستان نوبت به پیر می رسد. اینجا دیگر راوی از خفا بیرون می آید و به بهانه این که الاغ خود را در اختیار پیرمرد قرار دهد، وارد گفت و گویی طولانی با او می شود. فصل بهار برای پیرمرد یادآور روزهای خوش گذشته و جوانی است. قصه پیرمرد، قصه ناتوانی است و غم، غم از دست دادن عزیزان و یاران. شکوه بهار تنها بر درد و غصه پیرمرد می افزاید. هر گلی را که می بوید، بویی از جوانی می دهد، گل زرد، گل سرخ و... � این کل سرخ است و پادشاه همه کلهاست در رنگ و بوی بینظیر هر کاه در جوانی باین درخت میرسیدم و کلی از و میچیدم و صدای بلبلی در حوالی آن می شنیدم بطوری از خود میرفتم و مدهوش میشدم که تا ساعتی چند بحالت اصلی نمی آمدم اما افسوس از حالت آنوقت که حالا بوی کل در مشامم چون افیون و صدای بلبل در گوشم مانند صوت بوقلمونست... � پیرمرد همچنین خاطرات دیگری از دوران جوانی خود روایت می کند، خاطراتش از نبرد با دزدها، عشق هایش و...
داستان ناصرالدین شاه، داستانی تمثیلی نیز هست. در لحظاتی از داستان، نویسنده چهار فصل سال را با چهار دوره زندگی انسان مطابقت می دهد که عبارتند از کودکی، جوانی، میانسالی یا شیخوخیت و کهنسالی. فصل بهار را نماد و نشانه طفولیت می داند چرا که � هنوز درختان ابتدای آوردن برک و شکوفه دارند و زمین تنابی کلها و سبزها و علفهای ریزه و کوچک را بالا می آورد و مرغان وحشی بجرات صدا نمیکنند و رودخانها و چشمها کمکم جریان میکند و برفها بوحشت و تردید از زمین آب شده بالای کوههای بلند باقی میماند و ...از همه این حالا معلوم میشود که هنوز فصل در حالت نمو و طفولیت است. �
فصل تابستان نشانه جوانی است چرا که به قول راوی در این فصل غرور و نخوت گیاهان به اوج می رسد و این به حالت یک جوان شبیه است. نویسنده در طول حکایت جوان نیز اشاره های مکرری به غرور جوان دارد او را با سری بالا گرفته که نشانه کبر است به خواننده معرفی می کند.
راوی فصل پائیز را با دوران میانسالی انسان مقایسه می کند، فصلی که همه میوه ها به پایان رسیده اند، فصل دلتنگی، � مثل دوران شیخوخیت که غم و اندوه به نسبت نشاط و طرب ده بر یک است و اکر در شخص فرحی و خوشحالی روی دهد نه از اصل طبیعت بلکه بخیال ایام کذشته است. �
در نهایت نیز فصل زمستان، مشابه با دوران کهنسالی است. در کتاب آمده است: � فصل زمستان در حقیقت عالم موت و مرکست و در حالت انسانی از سن شصت سالی وقت مردن که بسن کهولت معروفست و این حالت زمستانی بدترین وقت و حالت زمین و نباتات و حیواناتست... �

حرف ها و واژه ها
نویسنده هیچ گاه از حرف "گ" استفاده نمی کند. در تمام داستان به جای حرف "گ" از حرف "ک" استفاده شده است. نمونه این که به جای "گل" می نویسد "کل"، "کاهی" به جای "گاهی"، "کذشته" به جای "گذشته"، "اکر" به جای "اگر" و... همچنین در تمام واژه های جمع از آوردن حرف "ه" آخر خودداری می شود. به عنوان مثال می خوانیم: "ستارهای" به جای "ستاره های"، "رودخانها" به جای "رودخانه ها"، "چشمها" به جای "چشمه ها"، "کلها" به جای "کله ها" و...
از علایمی چون نقطه، ویرگول و... نیز به خاطر قدمت متن خبری نیست چرا که استفاده از علایم سجاوندی در نگارش فارسی سابقه ای شصت، هفتاد ساله دارد.
برخی از واژه ها و اصطلاحات نیز در متن آمده اند که امروز یا املای آنها تغییر کرده یا دیگر مورد استفاده نیستند، مثل "دریای خضر"، به جای "دریای خزر"، "الِکِ تِرِیستِه" به جای "الکتریسیته"، "قاز وحشی" به جای "غاز وحشی" یا "دل طپش" به جای "تپش قلب". این رسم الخط و املا را تنها در نسخه کورش منصوری می توان دید. این متن در حقیقت تصویر نسخه خطی است و خواننده به جای حروف ماشینی با دستخط عبدالکریم منشی طهرانی مواجه می شود.
نسخه مهدی میرکیایی هم مزیت دیگری دارد. میرکیایی از رسم الخط امروزی و علایم سجاوندی استفاده کرده است که خواننده امروزی، کتاب را روان تر بخواند.

*‌ اين مطلب ۱۴ آبان ماه ۱۳۸۵ در روزنامه اعتمادملي منتشر شد.

پانوشت ها:
1- ناصرالدین میرزا در سال 1227 بر تخت سلطنت تکیه زد و در 11 اردیبهشت 1275 توسط میرزا رضا کرمانی کشته شد.
2- ایران، برآمدن رضا خان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی ها، سیروس غنی، انتشارات نیلوفر. غنی می نویسد: � ناصرالدین شاه، همان گونه که یادداشت های روزانه اش نشان می دهد، در حقیقت از اروپا خوشش نمی آمد و از آنچه می دید، به ویژه چگونگی حکومت غربی، می هراسید. پس از سفر دوم خود سعی کرد که ایرانیان را از رفتن به خارج بازدارد، و به آنهایی که جرات این کار را به خود می دادند روی خوش نشان نمی داد و اعتماد نمی کرد. �
3- سرچشمه های داستان کوتاه فارسی، کریستف بالایی، میشل کویی پرس، ترجمه احمد کریمی حکاک، انتشارات پاپیروس.
4- رونامه ملتی، روزنامه ای دولتی و چاپ تبریز، یعنی مقر ولایتعهد بود که سال 1275 هجری قمری منتشر شد (به نقل از کریستوف بالایی).
5 - سرچشمه های داستان کوتاه فارسی، کریستف بالایی، میشل کویی پرس، ترجمه احمد کریمی حکاک، انتشارات پاپیروس.
6- سال 1251 شمسی، برابر با 3-1872 میلادی است.
7 و 8- سرچشمه های داستان کوتاه فارسی، کریستف بالایی، میشل کویی پرس، ترجمه احمد کریمی حکاک، انتشارات پاپیروس.
9- ایرانیان و اندیشه تجدد، دکتر جمشید بهنام، انتشارات فرزان روز.
10- سرچشمه های داستان کوتاه فارسی، کریستف بالایی، میشل کویی پرس، ترجمه احمد کریمی حکاک، انتشارات پاپیروس.
11- ادبیات داستانی (قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان)، جمال میرصادقی، انتشارات سخن.