قاجار سولاله‌سی قوروجوسو آغامحمدخان قاجار

بیرینجی بؤلوم

اورین مقدم

مونتسکیو تورکلر حاقیندا بئله دئمیشدیر : «... بو ظفرلی خالقین یالنیز تاریخچی‌لری چاتیشماییب کی، اونلارین عاغیلا سیغماز غلبه‌لری‌نین شؤهرتینی یایسینلار. نه قدر اؤلمز عمللر ابدیلیک دفن اولونوب! تاتارلار، تاریخلرینی بیلمه‌دیگیمیز نه قدر دؤرلتلرین اساسینی قویوبلار. بو دؤیوشچو خالق اؤز گونده‌لیک شؤهرتی ایله مشغول اولوب، ابدی مغلوب ائدیلمزلیگینه اینانیب، کئچمیش غلبه‌لری‌نین ابدی‌لشدیریلمه‌سی قایغیسینا قطعیاً قالمامیشدیر.»(1)

دوغروسو بودور کی، قلم باشقاسی‌نین الینده اولورسا، هر نه جور ایسته‌دیگی کیمی، اونو اؤز اولوسونون خئیرینه اولان یؤنده و حتی بئله باشقا میلتلرین و اؤزللیکله دوشمن میلتلرین ضررینه اوینادیب، یازاجاق و گله‌جکلره یادیگار قویاجاق!

بیزیم (آذربایجانلیلار و عومومیّت ایله تورکلر) تاریخ بویو چئشیدلی ساحه‌لرده بؤیوک و داهی شخصیتلریمیز اولموشدور. اونلار هره‌سی اؤز ایشلرینده گؤیلره چاتمیش و اَن بؤیوک ایفتیخار زیروه‌لرینده قرار تاپمیشلار. دئمک اونلار اؤز تاریخی وظیفه‌لرینی یئرینه یئتیرمیش و ابدی اولاراق بو دونیادان کؤچموشلر. آنجاق ایندیکی چاغدا، بیزلر اونلارین اوشاقلاری و واریثلری اولاراق بوینوموزدا نه وظیفه واردیر؟ باشقا سؤزله اونلارین گؤردویو عمللرین اونودولماماسی و هابئله باشقا میلتلره تانیتدیریلماسی اوچون نه ایشلر گؤرمه‌لی‌ییک و گؤره بیلریک؟

یوخاریدا دئدیگیم کیمی بیز یازماساق، بیز تانیتدیرماساق، باشقالاری، دوشمنلریمیز یازیب تانیتدیراجاقلار! و بو آرادا بللیدیر کی اونلار حتی بئله واقعیتلری و گئرچکلری تام دَییشیب، اؤز میلّی منفعتلری یؤنونده بیزیم گؤرکملی شخصیتلریمیزی منیمسه‌ییب یاخود تخریب ائده‌جکلر! گؤروشن کنده بلدچی لازیم اولمادیغی کیمی بو سؤزلره ده دلیل لازیم دئییل. مینلر بئله‌نجی تاریخی سیمالاریمیزی یا اؤزلری‌نینکی ائتمیشلر یاخود اونلاری وحشی، مدنیت‌سیز، گئری قالمیش و ... گؤستره‌رک بیز تورکلرینکی بیلیب، بو یول ایله ایندیکی چاغدا یاشایان او تاریخی شخصیتلرین اوشاقلاری اولان تورکلری ازمک نیّتینده اولموشلار. شاه‌ایسماعیل، ابن‌سینا، ابوریحان، خوجا نصیرالدین و ... دوشمنلریمیز و یاخود بیزی ایسته‌مه‌ینلرینکی اولموش و آتیلا، امیرتئیمور، آغامحمدخان، نادیرشاه و ... گئنیش و بؤیوک تحریفلره معروض قالاراق، بیزیمکی اولموش و بئله‌لیکله بیزی مدنیت‌سیز گؤستره‌رک میلتیمیزی ده باشقا اولوسلارین یانیندا باشی آشاغی ائتمک ایسته‌میشلر!

آنجاق بو آرادا سئویندیریجی بیر حال دا قاباغا گلمیشدیر. داها میلّتلریمیز آییلمیش، دوشمن حیله‌لرینی تانیمیش و بو آمانسیز تحریفلره و کیچیلتمه‌لره قارشی دورموشدور. آمّا هله، دوزگون کئچمیشیمیزی تانیماقدا و تاریخی شخصیتلریمیزی بو تحریفلر قویوسوندان چیخاردیب، میلّتیمیزه و باشقا اولوسلارا تانیتدیرمادا اوزون سوره‌لی بیر یولوموز واردیر. خوصوصیله کئچمیش یوز ایلده شوونیستی و سویچولوق دوشونجه‌لری اساسیندا اوز وئرن تحریفلری بللندیرمک اوچون هم زامانا و هم ده چوخلو چالیشمالارا احتیاج واردیر. و بو بوتون آیدینلاریمیزین چالیشیقلاری ایله اله گله‌جک و بیزلر اصیل و یالانلاردان آری اولان هوویتیمزه و کیملیگیمیزه ال تاپاجاغیق!

قاجار ائلیندن (2) اولان و قاجارلار سولاله‌سی‌نین بینؤوره‌سینی قویان آغامحمدخان دا همین تحریفلره و یالانلارا معروض قالمیش شخصیتلریمیزدندیر. دوشمنلریمیز بو شخصیتی ائله منفور و مدنیت‌سیز و شفقت‌سیز تانیتدیرمیشلار کی حتی آیدینلاریمز، و تورکلر حاقیندا اوز وئرن تحریفلره و بؤهتانلارا اینانانلار دا بئله اونو منفور بیر اینسان کیمی گؤرموشلر. حالبوکی اصلاً بئله اولمامیشدیر. رحمتلیک آغامحمدخان بو آرادا حتی امیرتئیمور و آتیلادان دا چوخلو تؤهمتلره و بؤهتانلارا معروض قالمیشدیر و دئمک اَن مظلوم شخصیتلریمیزدن ساییلیر. ائله بو اساسدا بو مقاله‌ده قیسا اولاراق بو گؤرکملی تاریخی سیمامیزی تانیتدیرماق ایسته‌ییریک. اولسون کی گله‌جک آراشدیرمالار بو داهی و ایراده‌لی اینسانی داها آرتیقراق میلتیمیزه اولدوغو کیمی تانیتدیرسین!
* * *
1155ـ‌جی هیجری ایلی‌نین ربیع‌الثانی آیی‌نین 12ـ‌جی گئجه‌سی ایدی. تورکمن صحراسیندا چادیرلارین بیریسیندن بیر تزه دونیایا گلمیش، یئنیجه آنادان دوغولموش اوشاغین آغلاماق سسی گؤیلره قالخدی. آشاغی باش قاجار ائلینده کیمسه یاتمامیشدی و هامی بو لحظه‌نی گؤزله‌ییردی. آخی، خانین بیرینجی اوشاغی دونیایا گلمکده ایدی. اوشاغین اوغلان اولدوغو داها سئویندیریجی ایدی. او اوشاق آتاسیندان سونرا ائلین باشچیسی اولاجاق ایدی. بیر گؤزل و دوزلو تورک اوغلان. ماوی گؤزلری هر زاددان اؤنجه گؤزه دَییردی. گؤزللیگینی هامی تصدیق ائدیردی. آتا ـ آنا طرفیندن اصیل بیر تورک خانزاداسی ایدی. آتاسی محمدحسن‌خان، آشاغی باش قاجار ائلی‌نین بؤیویو و آناسی جئیران، قویونلو قاجارلاردان اولان محمدخانین باجیسی ایدی.

بئله‌لیکله آغامحمدخان دونیایا گؤز آچدی. شاید او زامان کیمسه بو اوشاغین نه قدر باشی بلالی اولدوغونو حتی بئله رؤیالاریندا دا دوشونه بیلمزدی! هامان گونلر «اترک چایی»نین آشیب ـ داشماسی و اطراف یئرلری اؤز سویو آلتینا آپارماسی، آشاغی باشلارا بؤیوک ضربه‌لر ووردو. محمدحسن‌خان ایللیک وئرگینی اؤده‌یه بیلمه‌دیگی اوچون و نتیجه‌ده قیزیلباش اؤلکه‌سی‌نین خاقانی آوشار نادیرشاهین قورخوسوندان تام طایفا ایله آستاراباد چؤلوندن کؤچمه‌لی و قوزئی تورپاقلارا ساری گئده‌رک اؤزونو نادیرشاه و اونون آستارابادا تعیین ائتدیگی والی (سبزعلی بگ)نین الیندن قورتارمالی اولدو.

او زامانلار، بؤیوک خاقان شاه‌ایسماعیل ختایی واسیطه‌سیله قورولان و آذربایجان اؤلکه‌سی اونون اساس اؤزگی ساییلان قیزیلباش ایمپراتورلوغونا آوشار ائلیندن قالخان تاهماسیب قولو نادیرشاه حؤکوم سوروردو.

آشاغی باش قاجار ائلی، تورکمنلره عایید «فالیق» آدلی بیر چؤلده یورد سالاراق اونلارین کؤمکلریله یئنه ده اؤزلرینی جانلاندیردیلار.

نادیرشاه هیجری 1160 ایلینده (1747. م) قوچان ماحالیندا اؤز قوشون باشچیلاریندان اولان «آوشارلی صالیح بگ»، ایروان قاجارلاریندان «محمد بگ»، «آوشارلی موسی بگ» و اورمو آوشارلاریندان «قوجا بگ» وسیله‌سیله گئجه یوخودا ایکن یاخالاناراق اؤلدورولدو. بو دؤرد باشچینی بو ایشه تحریک ائدن نادیرشاهین قارداشی اوغلو «علی‌قولو میرزا» ایدی. بو شخص نادیرشاه اؤلدورولدوکدن سونرا اونون عظمتلی خزانه‌سینی اؤزونونکو ائده‌رک، باشکند اولان مشهدده «عادیل شاه» آدی ایله سولطانلیق تاختینا اوتوردو.

آغامحمدخان بئش ایل تورکمنلر آراسیندا یاشادیقدا آتاسی و اؤزللیکله آناسی طرفیندن تربیت اولونماقدایدی. آناسی جئیران خانیم صرفه‌جو، مونظّم و موقتصید بیر قادین اولدوغو اوچون ائله هامان ایللردن گؤزونون ایشیغی اولان محمده ده بو گؤزل عادتلری اؤیردیردی. دئمک قاجارلار جئیران خانیمین تدبیر گوجو ایله ایدیکی بئش ایل مودّتینده وار ـ یوخلارینی الدن وئرمه‌لرینه باخمایاراق، یئنه ده وار ـ دؤرلت الده ائدیب، آستارابادا قاییتماق دوشونجه‌سینه دوشدولر.

نادیرشاهین اؤزل مونشیسی اولان و اونون اؤلدورولمه‌سیندن سونرا عادیلشاهین قوللوغوندا ایشله‌ین آستارابادلی میرزا مهدی(3)نین ویساطتی ایله آشاغی باش قاجار ائلی آستارابادا قاییتدی. آنجاق آستارابادین والیسی اولان سبزعلی بگ تحریکی ایله یوخاری باش قاجار ائلی، اونلار علئیهینه ساواشا گیردیلر و سونوندا دا یئنیلیب، دالی اوتوردولار. هامان ساواشما، سبزعلی بگین شاها خیلاف‌ـ‌واقیع بیر مکتوب یازیب و سونوندا عادیل‌شاهدان محمدحسن‌خانین توتولوب، مشهده گؤندریلمه‌سی امرینی آلماسینا سبب اولدو.

مشهده یئتیشمه‌سی ایله اؤلدورولوب یاخود کور اولماسینی دویان محمدحسن‌خان عادیل‌شاها یاغی اولوب، اونون گؤندردیگی قوشونلاری مغلوب ائده‌رک نهایت، آستاراباد شهرینی اله کئچیرتدی. و سونرا دا ایشینی بؤیوده‌رک طبریستانین بیر بؤلومو و حتی شاهرود، بسطام و خوراسانین باتی شهرلرینی اؤز فرمانی آلتینا گتیردی.

عادیل‌شاه محمدحسن‌خانین گوجلنمه‌سینی گؤردوکده اونا ساری قوشون یوروتدو، آنجاق یئنیلیب و سونرا دا تهراندا قارداشی ایبراهیم‌خان طرفیندن توتولاراق کور اولدو و ایبراهیم‌خان اؤزونو شاه اعلان ائتدی. مشهدده ده نادیرشاهین نوه‌سی شاهروخ میرزا سولطانلیق تاختیندا اوتوروب، محمدحسن‌خانین کؤمگی ایله ایبراهیم‌خانی اؤلدوردو. (1162) بئله‌لیکله محمدحسن‌خان رسمی صورتده آستاراباد ماحالی‌نین حاکیمی اولدو.

بیر مودّتدن سونرا ایمام‌ریضا (ع) حرمی بؤیویو، شاهروخو تاختدان ائندیره‌رک، کور ائدیب، سید محمدشاه آدی ایله اؤزونو شاه اعلان ائتدی. آمّا محمدحسن‌خانین قیامی و مشهده اوردو یوروتمه‌سی ایله یئنه ده کور اولموش شاهروخ تاختدا اوتوردو و محمدحسن‌خانین مقامی شاه یانیندا بؤیودو. بو زاماندان، نادیرشاهین اؤلوموندن سونرا باشلانان تاج ـ تاخت اوسته ساواشلار داها قیزغینلاشدی و بو آرادا ایکی شخص باشقالاریندان داها چوخ تانینمیش و زورلو ایدیلر : قاجار محمدحسن‌خان، زند کریم‌خان ایناق اوغلو.

آغامحمدخان یاشاییشینا داییر دانیشدیغیمیز اوچون بو آرادا اوز وئرن قانلی ساواشلاردان گئنیش دانیشماغی یئرسیز بیلیریک. آغامحمدخان 12 یاشیندان آتاسی ایله بیرگه ساواشلاردا شیرکت ائتمگه باشلادی و بو آرادا آناسیندان اؤیرندیگی ایستیقامت، ایراده، صرفه‌جولوق و ... صیفتلرینی ساواش تجروبه‌لری ایله قاریشدیراراق گله‌جکده اونلاردان یارارلاناجاق بیر دَیَرلی بیلیک توپلادی.

چوخلو ساواشلاردان سونرا، نهایت محمدحسن‌خان طبریستاندا اوز وئرن سون ساواشدا زند شئیخ علی‌خانا مغلوب اولاراق، سبزعلی‌بگ واسیطه‌سیله اؤلدورولوب، باشی تهراندا اولان کریم‌خانا آپاریلدی. بو واقیعه 1172ـ‌جی هیجری ایلینده (1758 .م) اوز وئردی و او زامان آغامحمدخانین تکجه 17 یاشی واریدی!(4)

آغامحمدخان، آتاسی‌نین اؤلوموندن سونرا دایانماغی یئرسیز گؤردویو اوچون آناسی‌نین اؤیودو ایله یئنه ده تورکمنلر آراسینا گئتمک قرارینا گلدی. (کؤرپه ایکن اورایا گئتدیگی یئر) بئله‌لیکله آستاراباد شئیخ علی‌خان زندین الینه کئچیب، دَوه‌لی قاجارلاردان اولان محمدخان اورایا حاکیم تعیین اولوندو.

آغامحمدخان بوندان سونرا آشاغی‌باشلار و تورکمنلر آراسیندان مین‌نفرلیک بیر کیچیک قوشون دوزلده‌رک، کریم‌خان علئیهینه پارتیزانی ساواشلارا اوز گتیردی. کریم‌خانا گؤندریلن وئرگیلری چاپیب، آپاریردی و گؤزدن ایتیردی. بو ساواشلار تقریباً اوچ ایل سوردو و بو مودّتده زند دؤولتینه آغیر ضربه‌لر دَیدی. نهایت کریم‌خان بؤیوک بیر قوشون توپلاماغیلا، 1175ـ‌جی ایلده آغامحمدخانی توتماق قرارینا گلدی. بو ایش آغامحمدخانین تاریخلرده قالان ایگیدلیکلر گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، طبریستانین(5) اشرف ماحالیندا اوز وئردی و سوادکوهلو محمدخان عسکرلری وسیله‌سیله دوققوز یئردن یارالی و یورغون ـ آرغین آغامحمدخان توتولوب، تهرانا کریم‌خان یانینا گؤندریلدی.

آغامحمدخانین اصل موشخّصاتیندان بیری خواجه‌لیگی (آختالیغی)دیر. شرق اؤلکه‌لریندن بیر کیشی اوچون ان بؤیوک لطمه و صدمه، اونو خواجه ائتمک ایدی. بو ایش حتی بئله اؤلدورمه و یاخود کور ائتمه‌دن ده نیفرتلی و عذابلی بیر امر ساییلیردی و تأسوفله آغامحمدخانین باشینا بو اویون گلدی. بو موریدده چئشیدلی نظرلر وئریلسه ده، آنجاق بونلارین آراسیندا آغامحمدخانین 1172ـ‌جی ایلده زند شئیخ علی‌خان واسیطه‌سیله خواجه اولماسی داها دوز نظره گلیر. یعنی بو کی، محمدحسن‌خان اؤلدورولدوکدن سونرا آغامحمدخان زند شئیخ علی‌خانین الینه کئچمیش و آختالانمیش و سونرا بوراخیلمیشدیر. بو ایش هم آغامحمدخانا و هم ده زندلره چوخلو ضربه‌لر ووردو. آغامحمدخان خواجه اولدوقدان سونرا گؤزللیگینی الدن وئره‌رک چیرکینلشدی. سسی نازیکلشدی و هابئله ائولنیب، اؤولاد صاحیبی اولماقدان محروم قالدی و بونلار ایندیکی زاماندا اولدوغو کیمی کئچمیشده ده بیر شخصه بؤیوک و اونودولماز ضربه‌لر و لطمه‌لر ساییلیردی. آنجاق زندلر ده بو چیرکین ایشلری‌نین نتیجه‌سینی آغیر بیر وضعیتده گؤردولر. نییه کی، آغامحمدخان گوجلَنَندن سونرا آناسی ایستگی ایله قورآنا و قیلینجا ایچدیگی آندی یئرینه یئتیرمک اوچون و آتاسی ایله قارداشی‌نین اؤلدورولمه‌لری و اؤزونون خواجه اولماسی‌نین اینتیقامینی آلماق اوچون، ائله بیر ایش گؤردو کی یئر اوزونده داها زند آدلی بیر کیمسه قالمادی و هامیسینی جزالاندیردی.

بو نوکته‌نی ده آرتیراق کی، خواجه اولان شخصلر، جینسی غریزه‌لریندن فایدالانا بیلمه‌دیکلری اوچون چوخ یئیَن اولوب، نتیجه‌ده اندام تناسوبلرینی الدن وئرمیش اولارلار. آغامحمدخان بئله‌نجی حالا دوشمه‌مک اوچون هئچ واخت غذا یئمکده ایفراط ائتمزدی و حتی غذاسینی چکیب، وزن ائدندن سونرا یئیردی. بوندان اؤترو کی چوخ یئمه‌سین و نتیجه ده ساواشلاردا و حتی عادی یاشاییشیندا فایدالی اولان اندام تناسوبوندن محروم قالماسین. ائله بو بهداشتی ایشی، اؤز زمانه‌سینه گؤره موترقیانه بیر ایش اولدوغو اوچون دوشمنلری اونو خسیس و قیرنیس آدلاندیرمیشلار. حالبو کی اصلاً بئله اولمامیشدیر. نییه کی آغامحمدخان بو ایشی تکجه اؤزو باره‌سینده گؤرردی و عسکرلری‌نین همیشه ریفاهلارینی تأمین ائتمک، اونون ایشلریندن ساییلاردی و دئیرمیش : عسکرین قارنی دولو اولمایینجا منیم اوچون ساواشماز! چئشیدلی مذهبی یئرلرین (او جومله‌دن حضرت علی (ع)، ایمام حسین (ع) و ایمام ریضا (ع) حرملری) مرمتی اوچون خرجله‌دیگی کلان پوللار و هابئله فاتیح عسکرلرینه وئردیگی دَیَرلی تؤحفه‌لر اونا یاپیشدیریلمیش چیلیسلیک اَنگینی قطعیتله ردّ ائدیر. دئمک بو سؤزلر او تاریخی و بؤیوک شخصیتیمیزی کیچیلتمک و سیندیرماق اوچون تانینمیش دوشمنلریمیز طرفیندن اویدورولموشدور.

آغامحمدخان توتولاندان سونرا کریم‌خان یانیندا گیرووگان عونوانیندا ساخلانیلدی و کریم‌خان اؤلن گونه‌دک (1192) بو دوروم داوام تاپدی. آغامحمدخان 17 ایل سورن ایسارت ایللرینی و گونلرینی اساساً ایکی ایش ایله کئچیردرمیش : 1. علم اؤیرنمه 2. اووچولوق (شیکار)

تهراندا اولان چاغ، زید ایمامزاداسیندا شئیخ علی تجریشی آدلی بیر عالیمین مجلیسینده حاضیر اولاردی و حدیث ایله فلسفه اؤیرنَردی. بو آرادا «ابن طفئیل آندولوسی»یه ماراق گؤستره‌رک اونو چوخ سئوردی. اونون بوتون کیتابلارینی اوخوموش و حتی بئله بعضی بؤلوملرینی ازبرله‌میشدی و فورصت اولدوقدا اؤز شیرین صؤحبتلیگی ایله اوندان و «حی بن یقظان» آدلی کیتابیندان یان ـ یؤره‌سینده اولانلار اوچون دانیشارمیش.

شیرازدا تحصیلینی ایدامه وئره‌رک او زامانین عالیملر سیراسینا داخیل اولدو و بیلگینلر یانیندا اؤزونه خاص بیر حؤرمت و سایغی قازاندی. خوش قووللوغو، یالان دانیشماماسی، اصیل دیندارلیغی، مونظم و مونضبیط اولماسی، غئیبت ائتمه‌مه‌سی و بئله‌نجی بیر اؤزللیکلری، اونو شیراز اهالیسی و خوصوصیله بیلگینلر آراسیندا مؤحترم و سایغیلی بیر شخص ائتمیشدی و بو دوروم حتی کریم‌خانی دا اینجیدیرمیش. نییه کی هر حالدا آغامحمدخان بیر اسیر دوشمن ایدی و کریم‌خان اونون عزیزلیگی و حؤرمتلی اولماسینی گؤره بیلمه‌ییردی.

علم اؤیرنمه‌نی آغامحمدخان آناسیندان اؤیرنمیشدی و اؤلنه‌دک اونو اونوتمادی. سفرده و حضرده همیشه یانیندا کیتاب اولارمیش و هر گئجه یاتمادان اؤنجه کیتاب اوخویارمیش و یاخود مخصوص کیتابچیسی بیله‌سینه اوخویارمیش.

اووچولوق، آغامحمدخانین ماراغینی اؤزونه ساری چکن باشقا ایش ایدی. اؤزللیکله تولکو کیمی هوشلو ـ باشلی جاناوارین شیکاری اونون ایشلریندن ایدی. آغامحمدخان اووچولوغو تکجه لذتیندن اؤترو سئومه‌ییردی، بلکه اونو اؤزو اوچون گله‌جکده ساواشلاردا درده دَین حاضیرلیغی کسب ائتمگین یاخشی و ضررسیز یولو ساییردی. ... (آردی وار)