در عصر محمدشاه، در سایه سیاستهای میرزا آقاسی، قدرت و نفوذ روحانیون محدود شد

بؤيوك قيزيلباش دؤولت آدامي حاجی میرزا آقاسی

در عصر محمدشاه، در سایه سیاستهای میرزا آقاسی، قدرت و نفوذ روحانیون محدود شد

کوشش در تصویری دیگر از حاجی میرزا آقاسی

حاجی میرزا آقاسی را می شناسید؟ همان که در کتب تاریخ دبیرستان مردی خودفروخته به اجنبیان دانسته شده بود و بسیار هم خوش خدمت به سرورش سومین شاه قاجار. آدم درمی ماند که از میان اینهمه آدم ریز و درشت عهد قجر و بیش از تمام همتایان سلف و خلف و حتا میرزا آقاخان نوری که محبت کرد و نماینده فرستاد پاریس برای جدایی رسمی افغانستان از ایران، چرا به رذالت میرزا آقاسی پرداخته شده!

در شماره اخیر نشریه حافظ (ش 16/ تیر84) مقاله ای آمده به قلم دکتر عباس بابک که "تاریخچه تقسیمات اداری کشور" را برمی رسد. نگارنده در بخش ابتدایی نوشته به رساله هایی اشاره می کند که پیش از مشروطه و در غیاب قوانین مدون، تا حدی حقوق خصوصی و روابط عمومی مردم را مشخص می نموده. و در ادامه به سرکشی کامران خان حاکم هرات نسبت به حکومت مرکزی و جریان جدایی شرق خراسان بزرگ و قسمت شرقی بلوچستان می پردازد و از بابت اینکه این امر به پای حاجی نوشته شده ابراز تأسف می کند. سپس کلیاتی پیرامون اعمال میرزا آقاسی در دوران صدارت اعظمی بیان می کند که خواندنی است:

«این واقعه] پیاده کردن نیرو توسط انگلیس در بندرعباس در حمایت از والی هرات و دست برداشتن ایران از محاصره هرات و در نهایت جدایی قسمتی از مملکت[ متأسفانه به حساب حاج میرزا آقاسی گذارده شد، درحالیکه در مقابل قدرت امپراتوری انگلیس جز این کاری از او ساخته نبوده و به علاوه انتزاع رسمی هرات در دوره ناصرالدین شاه تنفیذ شده است.

ضمنا باید بگویم که حاج ملا عباس ایروانی، معروف به حاج میرزا آقاسی، برخلاف آنچه که معاندین شایع نموده اند، فردی نیک نفس، وارسته و درویش مسلک بود. او 14سال صدراعظمی محمدشاه را به عهده داشته و به شهادت تاریخ، دولتمردی دوراندیش، وطن پرست و صدیق بوده است. او به اصلاحات و عمران کشور علاقه فراوان داشت. داستان کوشش پیگیر او در آبادانی دهات و کشاورزی و قنوات که در آن زمان تنها راه ممکن برای توسعه کشاورزی و مبارزه با خشکسالی بوده، مشهور است. احداث نهر انشعابی رودخانه کرج به تهران (محل جلالیه سابق و بلوار کشاورز فعلی)، از جمله اقدامات مفید او بوده است. همچنین از آثار شناخته شده خدمات عمرانی حاج میرزا آقاسی (که می گویند متجاوز از هزار ده، باغ و قنات بوده)، قنات و آبادی عباس آباد تهران است که هنوز هم به نام او (عباس آباد) نامیده می شود و در اواسط بزرگراه مدرس قابل رؤیت است و دراختیار شهرداری تهران می باشد.

سفرا و کنسولهای فرانسوی در خاطرات خود، ضمن ستایش از اصلاحطلبی و شایستگی حاج میرزا آقاسی، مسئله احداث قنوات را ابتکار جدیدی تلقی و آنرا برای تأمین آب مستعمرات به دولت متبوع خود گزارش نموده اند.

او برای حفظ توازن سیاست خارجی و اینکه نیروی بیطرفی در مقابل مداخلات بی رویه روس و انگلیس ایجاد کند، به گسترش روابط سیاسی با دولت فرانسه که از دوران ناپلئون (مقارن سلطنت فتحعلی شاه) مورد تمایل فرانسه نیز بوده، اقدام نمود.

از جمله اقدامات سیاسی مهم حاج میرزا آقاسی، صدور اعلامیه رسمی ئی بود که به موجب آن تمام جزایر خلیج فارس را ملک خلق ایران اعلام و هرگونه مداخله کشورهای دیگر را در امور جزایر ممنوع و تجاوز به خاک ایران دانسته است. البته این در زمانیست که هنوز شیخ نشینی در سواحل و جزایر خلیج فرس وجود خارجی نداشته و هیچ دولتی مدعی مالکیت آنها نیوده است. صدور این اعلامیه، خشم شدید دولت انگلیس را که به خوبی به اهمیت استراتژیک جزایر آگاه بود، برانگیخت و با تبلیغات گوناگون علیه میرزا آقاسی به شایعه پراکنی پرداختند و او را مردی ابله و نادان معرفی نمودند؛ آنچنان که بعضی مورخان ایرانی ندانسته تحت تأثیر قرار گرفتند.

دولت فخیمه انگلیس به این هم اکتفا نکرده، داستان مقاومت و یورش سرسختانه دولت علیه تندرویهای مجتهد معروف اصفهان را که اساسا اعتنایی به دولت نداشته، بهانه کرده، روحانیون را علیه او تحریک کردند. آنچنان که محمدشاه از هر طرف تحت فشار قرار گرفت و ناچار او را از صدارت عزل نمود.*

حاج میرزا آقاسی پس از برکناری از صدارت، با کمک مالی محمدشاه و دوستانش، کمی بعد عازم عتبات شد پس از چندی با فقر و تنگدستی در همانجا زندگی را بدرود گفت. در حالیکه اغلب صدر اعظمهای دوره های قاجار نه تنها خدمات شایانی نکرده، هنوز هم بازماندگان آنها از میراث آبا و اجدادی زندگی می کنند.»

دکتر بابک برای مطالعه بیشتر خدمات حاج میرزا آقاسی ما را به کتاب سلطنت محمدشاه قاجار نوشته هما ناطق ارجاع می دهد. البته از آنجا که من نیز چون دیگر هموطنان مشتاق تاریخ میهن چندان کتب تاریخی در دسترس ندارم، به سراغ تک و توک کتابهای اندکی مرتبط با موضوع رفتم. پیرامون درویش مسلکی آقاسی در "سنت و مدرنیسم" صادق زیبا کلام به نقل از "تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار" نوشته غلامرضا ورهرام آمده که گرایش و ارادت شاه و صدراعظم مقتدرش به تصوف و درویشگری به گونه ئی بود که مورد بیزاری و نگرانی علما شده بود.** دراعلام فرهنگ معین هم میرزا آقاسی را فرزند ملا سلیم ایروانی و از طایفه بیات می داند که در عتبات در خدمت ملا عبدالصمد همدانی به تحصیل پرداخته و پس از شهادت استاد به ایروان و سپس تبریز مهاجرت کرده و مورد تفقد عباس میرزا قرار گرفته و به سمت ملاباشی اولاد وی ]شاه آتی[ منصوب گردیده. همچنین در فصل قدرت و حکومت از"مشروطه ایرانی" ماشاالاه آجودانی که اشاره ئی به نقش روحانیون در مسائل حکومتی عصر قاجار دارد، دوران پادشاهی محمدشاه را به شکلی، از دیگر پادشاهان همسلسله اش مستثنی می کند: «این بذر ]دخالت عموم روحانیون در سیاست مملکت[ در حقیقت با جنگهای ایران و روس در عصر حکومت فتحعلیشاه پاشیده شد. پادشاهی که سلطنت خود را از روحانیون به اجاره می گرفت. گرچه در عصر محمدشاه، در سایه سیاستهای میرزا آقاسی، قدرت و نفوذ روحانیون محدود شد، اما در عصر ناصری دوباره اوج گرفت و . . .»

بعد به خاطرم آمد که شبیه این حرفها را هم در مصاحبه ئی از شاملو خوانده ام. بخش پایانی «شناختنامه شاملو» که به همت جواد مجابی تهیه شده و به گفتگوهای شاعر اختصاص دارد را کاویدم تا در در ذیل «گفت و شنودی با احمد شاملو/ مجابی- نصیری پور» آنرا یافتم. بحث اصلی البته پیرامون جریان تولید شعر در ادبیات روز ایران است و اینکه عرضه نشدن معنایش عدم تولید نیست. شاملو حرف را میکشاند به تشدید فعالیت تولیدی اهل قلم در روزگار ما و مثالش را هم از حوزه تاریخ می آورد که حاجی میرزا آقاسی را تبرئه می کند:

«یک خانم ایرانی اهل تاریخ از فرانسه کتابی برای من به آلمان فرستاد که از خواندنش مو بر اندامم راست شد. این کتاب در باب یکی از حیرت انگیزترین ادوار زندگی اجتماعی این مملکت است، دوره ئی که کنت دوگوبینو درباره آن نوشته است: "دموکراسی حاکم بر این عصر را مگر اروپائیان در خواب ببینند!"(جمله را از حافظه نقل میکنم). و این دوره، در ذهن ما که از بس دروغ به خوردمان رفته گاه به این فکر می افتیم که نکند وجود خودمان هم خواب و خیال مجنونانه ئی بیش نباشد دوره صدارت کسی است که تا شنیده ایم از او به مثابه یکی از ابله ترین صدراعظمهای این مملکت یاد کرده اند. دوره حاج میرزا آقاسی را می گویم. باورنکردنی است ولی حقیقت دارد. اسنادی که نویسنده در پایان کتاب کلیشه کرده غیرقابل انکار است. من خود در کتاب کوچه (حرف آ، ص 3024) از او با عبارات و القاب "مردک بی کفایت" و "مربی شیاد محمدمیرزا" و "ریاکار" و چه و چه نام برده ام، که گردنم بشکند! درست است که متأسفانه این کتاب در مورد قتل قائم مقام مثل ماهی ساکت مانده، اما بگیرید آنرا بخوانید تا ببینید چه حرامزادگانی برای ما تاریخ جعل کرده اند و از چه راههائی و برپایه چه انگیزه های پستی! متأسفانه این کتاب و امثال آن پشت شیشه کتابفروشیهای ما جائی ندارد . . .»

البته شاملو عنوان کتاب را بر ما معلوم نمی کند، هرچند می توان حدس زد که همان کتاب خانم ناطق باشد.*** مهم اما لفظ "دموکراسی" است که با اذعان شاملو به نقل این عبارت به مدد حافظه، بعید است عینا توسط آن جناب کنت - که احتمالا سفیر وقت فرانسه در ایران بوده- آورده شده باشد. فکر می کنم به جای این لفظ گشاده دستانه، "رواداری" و "آسانگیری" در امور عقیدتی را می توان نزدیکتر به حقیقت دانست.

*در بسیاری منابع روایت آنست که با مرگ محمد شاه از صدارت کنار گذاشته شده.

**البته سعی زیباکلام نشان دادن اعتقاد قلبی و نه از سر مصلحت سلاطین قاجار به علماست. و از همین رو مثال محمدشاه و حاج میرزا آقاسی به کمک او می آید: ". . . درحالیکه اگر دینداری محمدشاه از روی تظاهر بود و برای کسب وجهه انجام می گرفت، علی القاعده می بایستی در جهتی گام برمی داشت که موافق میل علما باشد." درواقع اشتراک محمدشاه و دیگر شاهان قاجار در این بوده که هیچکدام از روی عوام فریبی عمل نمی کرده اند منتها این یکی به شکلی دیگر.

***از کتابهای دیگر هما ناطق پیرامون عصر مشروطه می توان به "افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار" اشاره داشت که به همراه فریدون آدمیت به نگارش درآورده.


تکمله: با کمال خوشوقتی در سرچ گوگل هم تمام شواهد بر ضد حاجی است!